Is ‘liefdesdrug’ MDMA opgewassen tegen racisme? Deze onderzoekers denken van wel

MDMA: het product is verboden, het is een harddrug. Maar het krijgt mogelijk wetenschappelijke erkenning als middel dat helpt bij de behandeling van een posttraumatische stressstoornis (PTSS). Het is tevens een van de werkzame stoffen in xtc. In het uitgaansleven weten gebruikers dat het leggen van contacten veel makkelijker gaat met een pilletje, je wordt er energieker van en vindt anderen gauw lief.

Naar dat laatste effect deden medici van de Universiteit van Chicago in 2020 onderzoek onder gezonde vrijwilligers. Een van hen – codenaam Brendan – bracht de onderzoekers op een nieuw spoor. Hij had één pil gehad en er was iets fundamenteel in hem veranderd.

Tot Brendan die dosis MDMA binnen had gekregen, was hij de voorman van Identity Evropa, een witte, racistische groepering in de VS die bekendstaat om haar omvolkingstheorie. Hij had al wat vragen bij die ideologie, en na het slikken van de pil kon hij het leiden van Identity Evropa niet meer opbrengen. “Liefde is het allerbelangrijkste”, rapporteerde Brendan. “Alleen liefde telt.” Hij was van zijn haatdragende geloof gevallen.

De hoofdonderzoeker, de Canadese hoogleraar psychiatrie Harriet de Wit, was “verbijsterd”, want hoe kon een medicament iemands overtuigingen veranderen? Een jaar later schreef ze in het tijdschrift Biological Psychiatry dat MDMA “blijvende veranderingen in persoonlijkheid en politieke en religieuze opvattingen kan veroorzaken, waaronder meer openheid, en progressievere, meer invoelende en minder autoritaire visies”.

Hoe hard die conclusie is, valt te bezien. Bioloog en wetenschapsjournalist Rachel Nuwer beschrijft in I Feel Love: MDMA and the Search for Connection in a Fractured World (2023) dat veel neonazi’s middelen als MDMA gebruiken, zonder daardoor ook maar de geringste neiging te krijgen hun rechts-extremistische ideologie in te ruilen voor een gematigder levenshouding.

Een mooiere en liefdevollere wereld

Nuwer sprak voor haar boek de ‘bekeerde’ Brendan. Hij heeft bij tijd en wijle nog wel racistische en antisemitische oprispingen, maar zijn nazistische verleden heeft hij afgezworen. Een wondermiddel is MDMA niet, aldus Nuwer, “maar sommige onderzoekers vragen zich af of het niet effectief zou kunnen zijn om mensen die toch al twijfelen aan hun ideologie aan andere gezichtspunten te helpen”.

Met mitsen en maren oppert Nuwer dat de wereld er mooier en liefdevoller uit kan zien met deze drug, die kan bijdragen aan het deradicaliseren van mensen met extreme opvattingen.

Hoe zinnig is dat?

Volgens psychiater en filosoof Alan Ralston (1967) is het spelen met de gedachte om MDMA daarvoor in te zetten een treffend voorbeeld van “utopische ideeën” die vaker ontstaan bij onderzoek naar de effecten van een oud of nieuw medicament. Ralston is verbonden aan het UMC Utrecht en gepromoveerd op filosofie in de psychiatrische praktijk. Hij vindt het “riskant” om MDMA als anti-racismepil te benutten.

“Het gaat hier niet om een medicament voor medische doeleinden, maar om cultureel-maatschappelijke redenen. Het doet me denken aan het gebruik van rilatine: studenten die dat ADHD-medicijn begonnen te nemen om beter te kunnen studeren. Het is een variant van human enhancement: het verbeteren van de mens. Dat is moreel beladen, je treedt buiten het medisch domein en komt in een maatschappelijke en politieke morele context.

“De ambitie om onwenselijk of zondig gedrag met medische en vooral psychiatrische middelen te bestrijden is niet nieuw, maar we hebben niet voor niks een onderscheid tussen mad en bad, gek en slecht. Het medicaliseren van een duidelijk morele categorie als racisme levert grote risico’s op.”

Bij een gebroken been of kanker bereiken artsen snel “morele consensus” over de inzet van medische middelen, zegt Ralston. Bij het gebruik van rilatine voor een examen is die consensus al een stuk minder duidelijk. “Het toedienen van MDMA om racistische overtuigingen te bestrijden lijkt me helemaal dubieus. Wie gaat bepalen wie daarvoor in aanmerking komt? Koppel het aan een vorm van dwang of drang en je komt snel terecht in totalitaire toestanden.”

Maar het is toch prachtig, zo’n Brendan die door een pilletje liefde ervaart en van de weeromstuit zijn haat jegens niet-witten afzweert? “Toch is het geen goed idee”, zegt Ralston. Ten eerste kan de conclusie dat MDMA als antiracismepil werkt, wel eens voorbarig zijn. “Voor Brendan kwam dat middel juist op dat moment in zijn leven, hij was door zijn rol in die nazigroep al zijn baan, vrienden en familie kwijtgeraakt. MDMA gaf hem wellicht het laatste zetje. Maar die kon waarschijnlijk alleen dat effect hebben binnen allerhande andere invloeden.”

Tovermiddel

Dat verschijnsel kent hij uit de praktijk, zegt Ralston. “De ervaring van verbinding en empathie is vaak cruciaal, maar die moet je wel met wijsheid en in samenhang met andere factoren inzetten. MDMA is dus zeker geen tovermiddel dat je als het ware in het drinkwater kunt stoppen.”

Ten tweede, zegt Ralston lachend, “ik ken weinig racisten die zichzelf racistisch vinden, dus het wordt nog een hele toer om de racisten te identificeren die vrijwillig hun diepe overtuigingen vaarwel willen zeggen.”

Maar ook principieel is het geen goed idee, zegt Ralston. “Er zijn ernstige morele bezwaren tegen het toedienen van een medicament alleen voor het veranderen van ideologische denkbeelden. Ik denk dat je er geen arts voor zult vinden. In de geschiedenis hebben we daar immers nare voorbeelden van gezien.”

Ralston is huiverig voor “politieke psychiatrie”. Hij herinnert aan de rol van de psychiatrie voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. De nazi’s gebruikten de eugenetica – een ‘wetenschappelijke’ methode om de menselijke soort te verbeteren – en de pathologisering van homoseksualiteit en zwakbegaafdheid voor grootschalige sterilisatie en genocide.

Ook Sovjetleider Stalin misbruikte de gangbare psychiatrische theorie voor politieke onderdrukking. Het is, aldus Ralston, zaak waakzaam te blijven, “niet alleen voor politiek misbruik, maar ook voor misplaatst utopisch denken.” Hij vindt dat het ‘behandelen’ van racisme “niet thuishoort in het geneeskundig domein”.

Ralston haalt nogmaals de historie erbij, een iets recentere ditmaal, die van de ‘afstandsmoeders’. Dat waren ongehuwde meisjes die hun kind ter adoptie moesten afstaan. “Ook dat illustreert de ingewikkelde wisselwerking tussen maatschappij en psychiatrie. Dat vinden we nu dubieus, maar het idee erachter was in de jaren zestig en zeventig normaal. Een zwangere puber kreeg het psychiatrisch etiket ‘sociaal pathologisch’ opgeplakt. Zo’n meisje kon toch geen kind opvoeden?”

De maatschappelijke consensus heeft dus altijd zijn weerslag op wat in de geneeskunde gebeurt. Dat is onontkoombaar, noteert Ralston, maar je moet daar wel alert op blijven. Daarom waarschuwt hij: ga racisme niet als een sociaal ziekteverschijnsel beschouwen, een normoverschrijding waar dokters wat aan zouden moeten doen.

Stimulans voor stamvorming

Hij keurt de inzet van MDMA daarvoor dus af. “Maar zelfs als ik het toelaatbaar zou vinden, is het middel ongeschikt”, aldus de psychiater. “Het is geen peace, love and understanding-drug. Wel bevordert het middel verbinding en empathie, maar daar wordt de gebruiker niet per se antiracist van. Het kan de stamvorming zo stimuleren dat je je nóg verbondener voelt met je eigen soort mensen. Daarmee wordt de band binnen de eigen groep steviger, wat een averechts effect kan hebben: je zet je dan af tegen andere stammen, die je vervolgens racistisch kunt gaan bejegenen.” En zo kan het middel de te bestrijden kwaal verergeren.

Met enige moeite kan Ralston een voorbeeld bedenken waarin het gebruik van MDMA als antiracismepil misschien valt te verdedigen. “In de forensisch-psychiatrische sfeer. Bij een persoon die veroordeeld is voor een geweldsdelict met racistisch motief, samenhangend met een psychiatrische aandoening, kun je er wellicht aan denken. In een tbs-behandeling (terbeschikkingstelling, LD), met goede therapeutische begeleiding, als onderdeel van de terugkeer in de samenleving. Maar het blijft hypothetisch.”

Ralstons argwaan tegen het verbeteren van de maatschappij via medische hulpmiddelen is voelbaar. “Net na de Tweede Wereldoorlog heerste het optimistische idee dat psychoanalyse de hele maatschappij van neuroses af zou helpen. Daar verwachtten ze wonderen van. Dat viel tegen. Later zagen we hetzelfde optimisme rond psychofarmaca, medicijnen om psychiatrische aandoeningen en psychologische problemen mee te behandelen.”

“Laten we liever wat bescheiden zijn. Kent u de strip van Charlie Brown? De uitsmijter van een van die verhaaltjes is de uitspraak van Lucy, die in de strip voor vijf cent psychiatrische hulp biedt: ‘In de geschiedenis is geen grotere schade toegebracht dan door mensen die dachten dat ze het goede deden.’ Daar denk ik iedere dag aan als ik weer een patiënt ga helpen.”