‘Zijn halsstarrigheid heeft hem wat geïsoleerd’: wie is Carles Puigdemont, de Catalaanse separatist met de sleutel van Spanje op zak?

Het ligt niet aan ons, verzekert historica Sarah De Vlam, auteur van Het Catalaanse labyrint: ook in Catalonië was Carles Puigdemont de laatste jaren wat van de radar verdwenen. “We zijn allemaal wat verbaasd dat hij nog zoveel te zeggen heeft in zijn partij Junts per Catalunya. Als hij hier in het nieuws kwam, dan ging het over zijn juridische problemen als Europees parlementslid, niet over de Spaanse actualiteit”, zegt De Vlam, die al ruim tien jaar in een dorp in de Spaanse Pyreneeën woont. “De Catalanen hebben nog steeds respect voor hem, maar ze zagen hem niet meer als een belangrijk figuur in de Catalaanse politiek.”

Maar hij is dus terug, Puigdemont. Het is te zeggen: omdat (extreem)rechts noch links twee weken geleden een duidelijke meerderheid behaalde in de Spaanse verkiezingen, speelt Junts onverwachts een sleutelrol. Aan Puigdemont nu om te bepalen aan welke coalitie hij zijn steunt verleent en hoe duur hij zijn huid verkoopt. Volgende week komt het Spaanse parlement terug uit vakantie en zal Puigdemont al wat in zijn kaarten moeten laten kijken.

Het is inmiddels bijna zes jaar geleden dat Puigdemont deining veroorzaakte toen hij na een referendum in oktober 2017 de Catalaanse onafhankelijkheid uitriep. Hij werd prompt uit zijn ambt gezet, ontvluchtte Spanje en dook in Brussel op.

Lastercampagnes

De Spaanse justitie maakt er geen geheim van dat ze gaat voor de harde repressie van Puigdemont en de zijnen. Puigdemonts medestanders kregen voor hun stunt jarenlange gevangenisstraffen wegens opruiing en misbruik van overheidsgeld. De man zelf werd de voorbije jaren meermaals opgepakt, onder meer in Duitsland en Italië, maar werd nooit aan Spanje uitgeleverd.

Puigdemont woont sindsdien in een villa in het Waals-Brabantse Waterloo, die ook dienstdoet als buitenlands partijhoofdkwartier. Hij leeft in de luwte, maar is omringd door medewerkers en probeert vanaf afstand zijn partij aan te sturen. Met wisselend succes, zegt historicus en Spanje-kenner Vincent Scheltiens (Universiteit Antwerpen): “Door interne vetes brokkelde de partij af, en met de andere separatistische partij, ERC, rolt Junts regelmatig vechtend over straat. Zijn halsstarrigheid heeft hem toch wat geïsoleerd.”

Zijn vrouw en twee dochters woonden ook een tijd in de villa, maar zijn volgens het magazine Politico inmiddels weer naar Girona verhuisd. Twee weken geleden liet Puigdemont zich − op Twitter en per hoge uitzondering − uit over de tol van zijn politieke keuzes. “In de vijf jaar en negen maanden dat ik in ballingschap leef, ben ik elke week bedreigd.” Hij schreef over lastercampagnes, volgapparatuur in zijn auto, en artikels waarin hij werd vergeleken met de piloot van Germanwings die in 2015 met opzet een vol vliegtuig in de Alpen liet crashen. Maar hij benadrukte ook: die narigheden tasten zijn engagement niet aan.

“In die zes jaar dat ik hem ken, hebben we samen heel wat intense, stresserende momenten meegemaakt, zoals de periode waarin de Brusselse raadkamer moest beslissen over zijn eventuele uitlevering aan Spanje”, vertelt zijn advocaat Paul Bekaert, die gespecialiseerd is in politieke processen. “Maar Puigdemont is gemaakt van ijzer en staal. Nooit heeft hij zijn koelbloedigheid verloren. Al jaren is hij opgejaagd wild, maar hij werkt gewoon voort. Dat opgeheven hoofd is heel typisch voor politieke verdachten.”

Uitgever Karl Drabbe, die in zijn eerste jaren in België dicht bij Puigdemont stond: “Elke avond om zes uur belde hij met de iPad naar zijn gezin. Alleen als het daarover ging, in besloten gezelschap, zag ik hem toch een krimp geven.”

Onvoorbereid gevlucht

Het ding is, zegt Scheltiens, dat Puigdemont niet zo’n goede politicus is. Het lijkt immers alsof hij zichzelf toch vaak voor de voeten loopt. “Hij heeft weinig talent voor strategie. Hij heeft op een heel chaotische manier de onafhankelijkheid van Catalonië aangekondigd en is dan totaal onvoorbereid met een deel van zijn regering gevlucht, terwijl de achterblijvers in de gevangenis belandden. Dat begrijp ik niet: dat je zoiets uithaalt − zonder steun van Europa bovendien − maar niet anticipeert op wat daarna kan gebeuren.”

Niet helemaal akkoord, zegt Drabbe: “De dialoog waar rivaal ERC voor ging, wat heeft dat opgeleverd?”

Eenmaal in België vond Puigdemont, die omschreven wordt als een aardige, minzame man, om evidente redenen steun bij de Vlaams-nationalisten. Scheltiens: “Hij is gestrikt door de N-VA, die hem erg afschermde, en is nooit meer uit dat net geraakt. Ik heb vlot kunnen praten met de andere gevluchte ministers, maar in al die jaren heb ik Puigdemont nooit kunnen spreken. Door zich zo af te sluiten stelt hij zich toch kwetsbaar op, vind ik. Bovendien werd in Spanje met argusogen naar zijn vriendschap met de N-VA gekeken.”

Drabbe is zo’n vriend uit Vlaamse kringen, al is het contact het laatste jaar verwaterd. Drabbe geeft toe: “Na anderhalf jaar begon het hem toch te dagen dat hij zijn eieren niet in één mand mocht leggen, en heeft hij contact gezocht met andere partijen. Maar dat gebeurde achter de schermen, terwijl hij met N-VA de spreekwoordelijke pensenkermissen afschuimde. Hij heeft zich toen toch wat voor de kar laten spannen.”

Inmiddels zijn de relaties bekoeld: dat N-VA-voorzitter Bart De Wever in 2020 zei dat we hier “toch geen Catalaanse toestanden willen”, kwam bij Puigdemont hard aan.

Dat brengt ons bij de vraag: zal de man ooit naar zijn heimat kunnen terugkeren? De kans lijkt klein. Niemand gelooft dat amnestie voor de gebeurtenissen in oktober 2017 op dit moment ook maar een optie is. Bekaert: “Als hij terugkeert, wordt hij meteen aangehouden. Hij kan dus niet anders dan hier blijven.”

Puigdemont, zoon van een bakker uit Amer, in de provincie Girona, groeide op in een familie die al generaties lang in de Catalaanse onafhankelijkheid gelooft. “Girona is echt een separatistisch nest. Sowieso wordt het regionalisme hier heel hartstochtelijk beleden. Zo zal een ‘echte’ Catalaan nooit naar een wedstrijd van het Spaanse elftal kijken”, vertelt De Vlam.

Drabbe: “Enige messiaanse trekken zijn Puigdemont ook niet vreemd. Hij heeft een onverbeterlijk, misschien zelfs naïef geloof dat het allemaal in orde zal komen. Hij rekent daarvoor ook op Europa. Zijn grote verdienste is dat hij erin is geslaagd het debat buiten Spanje levendig te houden; op lange termijn lijkt dat me de interessantste piste.”

Maar, zegt Scheltiens: “Door radicaal te blijven hameren op een onafhankelijk Catalonië heeft hij zichzelf in een hoek gemanoeuvreerd waar hij niet niet meer uit raakt. Hij kan het niet maken dat nu op te geven. Al wakkert zijn huidige positie ongetwijfeld zijn strijdlust weer aan.”

Toch maken de 1.200 kilometer tussen Waterloo en Girona het hem niet makkelijker om zijn agenda door te drukken. Volgens De Vlam heeft hij weinig voeling met wat echt bij de Catalanen leeft. De laatste jaren werden bepaald door corona en inflatie, en werden de Catalaanse vlaggen opgeborgen. “Ook als president van de regio Catalonië − van januari 2016 tot oktober 2017 − was onafhankelijkheid zijn enige agendapunt. Van een beleid voor onderwijs, cultuur of sociale zaken was geen sprake, alles lag stil. Hij is een idealist die leeft voor zijn principes, maar dat maakt hem ook wereldvreemd.”

Ook de ruzies tussen de Catalaanse onafhankelijkheidspartijen deden veel kiezers mentaal afhaken. Alleen een radicale minderheid van independentistas beschouwt Puigdemon nog steeds als de grote leider.

Nieuwe deal?

Mogen we hem, alles in beschouwing genomen, dan een Don Quichot met een onmogelijke queeste noemen ? Dat is dan weer een karikatuur, vinden de experts. “In Spanje is plurinationaliteit een realiteit, en velen vinden dat het land constitutioneel niet goed in elkaar zit. Op dat vlak heeft de strijd van Puigdemont wel zin. Maar of hij eenzijdig de onafhankelijkheid zal bereiken, dat is iets anders”, zegt Scheltiens.

Maar het kan verkeren: Puigdemont heeft opnieuw ieders aandacht. Het zal de komende weken benieuwen of hij de sociaaldemocraat en huidig (en mogelijk toekomstig) premier Pedro Sánchez (PSOE) kan verleiden tot politiek verteerbare toegevingen. Opnieuw een referendum misschien, ervan uitgaand dat de meeste Catalanen nu tegen onafhankelijkheid zouden stemmen? Of een deal voor meer fiscale autonomie voor de regio? Maar evengoed krijgen we in het najaar nieuwe verkiezingen in Spanje en laat Puigdemont zo mogelijk de brug neer voor extreemrechts − ook geen verwezenlijking om trots op te zijn.

Puigdemont zelf houdt zijn kaarten voorlopig dicht tegen de borst, en hult zich in stilte.