Nee, Ötzi de ijsman was geen witte jager, maar wel een kale boer met een donkere huid

Ook had hij in elk geval aanleg voor mannenkaalheid, blijkt uit een nieuwe genetische analyse van de ruim vijfduizend jaar oude mummie. In onder meer een beroemde reconstructie die de Nederlandse broers Adrie en Alfons Kennis van de ijsman maakten als pronkstuk voor het Zuid-Tiroler Museum voor Archeologie in Bolzano, is Ötzi nog langharig, blond en bleekwit.

Het stoffelijk overschot van ‘Ötzi’, zoals hij kwam te heten, werd in 1991 ontdekt in de Italiaanse Alpen. Het gaat om een man van zo’n 45 jaar die ergens tussen 3350 en 3120 voor Christus omkwam in de bergen, nadat hij een pijl in zijn rug kreeg. Gezien zijn uitrusting en de resten herten- en geitenvlees in zijn maag, wordt Ötzi vaak omschreven als jager.

Maar volgens de nieuwe analyse, in vakblad Cell Genomics, was Ötzi genetisch nauw verwant aan de donker gepigmenteerde, eerste boeren die vanaf ongeveer 7000 voor Christus Europa binnendruppelden vanuit het huidige Turkije. “Opmerkelijk”, vindt archeoloog en ancient-DNA-expert Eveline Altena (LUMC) dat, na lezing van het nieuwe onderzoek.

“We zitten inmiddels tegen het einde van de Nieuwe Steentijd. En we zien in heel Europa dat er vermenging is opgetreden tussen de oorspronkelijke jager-verzamelaars en de binnentrekkende boeren”, legt ze uit. “Ötzi steekt daar echt bij af.” Wellicht waren er in de Alpen plekken waar groepen oerboeren duizenden jaren lang redelijk geïsoleerd leefden, of waren er in de regio veel minder jager-verzamelaars om genetische kenmerken mee uit te wisselen.

Kalende man

“Dat is een opvallende nuance op het grote verhaal hoe we zijn geworden wie we zijn”, vindt ook archeoloog Maikel Kuijpers (Universiteit Leiden). “En eigenlijk veel interessanter dan dat dit een kalende man was met een wat donkerder huid dan een hedendaagse Zuid-Europeaan.” Een echte jager was Ötzi niet, denkt Kuijpers. “Dit is gewoon hartstikke een boer. Het meest aannemelijke lijkt me dat hij op de vlucht was. Hij is niet voor niets vermoord.”

Dat prehistorische Europeanen niet wit waren, kwam de laatste vijftien jaar geleidelijk aan het licht. Zo waren de eerste jager-verzamelaars in onze streek zwart met blauwe ogen, en zagen oerboeren zoals Ötzi er vermoedelijk meer uit als Turken of Noord-Afrikanen, met zwart, glad haar, een donkere huid en donkere ogen.

Niet heel verrassend dat ook Ötzi er zo uitzag, vindt ook onderzoeksleider van de nieuwe analyse Johannes Krause van het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig. “De mummie zelf is donker en heeft geen haar.” Wetenschappers vonden al eerder ophopingen pigment in de huid van de mummie, maar namen toen nog aan dat dat door natuurlijke processen na de dood kwam.

Genetica

“Bijzonder” om te zien hoe Ötzi’s afkomst en uiterlijk uit de genetica verrijzen, vindt Altena intussen. “De afgelopen jaren zijn vooral de grote lijnen van de demografische gebeurtenissen in de Europese prehistorie uiteengezet. Nu wordt dit verhaal op steeds gedetailleerder niveau ingevuld.”