Op stap met de Zuid-Afrikaanse politie die grip verliest op veiligheid: ‘Op gewelddadige wijze wordt de levenssfeer herschikt’

Volg in Zuid-Afrika zo min mogelijk nieuws, want voor je het weet kom je de deur niet meer uit. Berichten van autokapingen, roofovervallen en schietpartijen zijn eerder regel dan uitzondering en voor de nieuwsselectie geldt: gruwelijker is beter. Exemplarisch is de sectie ‘goed nieuws’ op de populaire nieuwswebsite van News24 – het laatste bericht dateert meestal van een halve maand geleden. Gooi daarbovenop verhalen van vrienden en collega’s die onder schot zijn gehouden, werden vastgebonden en beroofd terwijl de nanny een rondje met de baby liep, en je begrijpt waarom delen van het land in een permanente staat van angst leven.

De laatste misdaadcijfers liegen er niet om: dagelijks worden er 82 mensen vermoord en 138 verkracht. In bijna alle categorieën, van kruimeldiefstal tot gewelddadige mishandeling, steeg het aantal gerapporteerde misdrijven in een jaar tijd met 10 procent of meer. Hoeveel misdaad ongerapporteerd blijft is niet te zeggen; volgens een peiling heeft nog maar 27 procent van het land vertrouwen in de politie.

De reputatie van agenten in Zuid-Afrika is niet best. Ze zouden corrupt zijn, en arbitrair en genadeloos hard optreden. In elk geval niet je beste vriend. Exemplarisch is een video die begin juli op het internet belandde: gewapende agenten in burger trokken op de snelweg in Johannesburg drie passagiers uit een personenwagen om ze op het asfalt verrot te schoppen. (Hier te zien op eigen risico.)

De minister van Politiezaken, Mbeki Cele, zegt op te treden tegen integriteitsschendingen binnen het korps. Tussen 2012 en 2021 werden 10.086 agenten beschuldigd van uiteenlopende, gewelddadige misdrijven. Vijftig werden er geschorst.

We zijn in Johannesburg – notoir gevaarlijk – en staan voor de vraag: hoe veilig is de burger eigenlijk? En voor wie moet hij bang zijn?

05.41 uur

Op een leeg parkeerterrein naast een winkelcentrum stellen ongeveer 150 agenten zich op in rijen. Er staat een gecoördineerde operatie te beginnen rondom misdaadhotspot Lenasia, een zeer arme buitenwijk van Johannesburg. Korpsen uit de hele provincie zijn opgetrommeld maar nog lang niet allemaal aanwezig. Wel van de partij: de verkeerspolitie en leden van een onlangs in het leven geroepen misdaadpreventiebrigade. De vertreklocatie is pas op het laatste moment vrijgegeven om te voorkomen dat criminelen lucht krijgen van de actie. De lijntjes tussen boven- en onderwereld schijnen kort te zijn.

Een officier spreekt de troepen toe. “Ik wil geen telefoontjes zien… Je kunt niet niets staan doen… Laten we ophouden met het bestelen van de armen – anders krijgen we nooit respect van de gemeenschap.” Elke week schijnt er wel een krat bier te worden ontvreemd bij het oprollen van de illegale shebeens (drankloketten zonder vergunning). “Wie steelt, wordt gearresteerd.”

Op het programma staan een wegblokkade en een reeks invallen. De opbrengst van operaties als deze schijnt meestal te bestaan uit drugs, alcohol en wapens. “Als we ons best doen, mogen we om 10.30 uur naar huis.”

07.25 uur

De N12, een landelijke snelweg, is in beide richtingen afgezet. Per keer worden vijftien auto’s uitgekamd. Motorkappen gaan open, kofferbakken worden doorzocht – papieren graag. Een Afrikaner (boers type) toont zijn pistool ter inspectie, schuift de loop weer achter z’n broekrand en rijdt door. Een zwarte man met een vracht groente en fruit doet op verzoek zijn rastafarimuts af zodat z’n dreadlocks kunnen worden doorzocht. Hij blijkt niet over de juiste papieren te beschikken en wordt meegenomen voor een achtergrondcheck.

Een bestelauto die dienstdoet als lijkwagen gaat open: binnen staan twee opgestapelde doodskisten, gezekerd met ratelgespen. De kisten blijven dicht, de bus mag door.

Twee jongens – twintigers – staan bij de arrestatiebus te plassen. Ze worden vastgehouden bij de broekriem. Binnenin zitten zo te zien zes mannen – jong, nog met een leven voor zich. Ze zijn waarschijnlijk illegaal in Zuid-Afrika, hebben in elk geval geen geldig document bij zich om dat vermoeden te weerleggen. Ze zullen de statistieken ingaan als ‘ongedocumenteerd’.

“Are you gonna be okay?”, vraag ik.

“No”, klinkt het vanachter de tralies. Een en al verslagenheid. Wordt hij gevangengezet? Gedeporteerd?

Door het spektakel paradeert een beleidsambtenaar op lakschoenen. Hij is druk met zijn stropdas in de weer. Er lopen ook twee gemeenteraadsleden rond, één heeft een privéfotograaf achter zich aan huppelen. Alles voor de – ja, voor wat eigenlijk?

Verderop staat de filmploeg van een landelijke nieuwszender te draaien. Een journalist hengelt naar een quotetje van de regiocommissaris, Max Masha. Brigadier Masha zit 39 jaar bij het korps. Voor de camera – zonnebril op – deelt hij de stand van zaken: “Vannacht hebben we meerdere arrestaties uitgevoerd; 850 mensen die in de provincie werden gezocht op verdenking van vernieling, diefstal en overvallen. Hier op de weg hebben we één drugsdealer, twee drugsbezitters en een aantal ongedocumenteerden ingerekend.”

Verderop gaat de deur van een taxibusje open. Inzittenden stappen uit en rennen weg, de berm door. Ze worden vrij snel ingerekend. De agenten glimlachen trots.

Goed beleid, goed bestuur

In Thin Blue: The Unwritten Rules of Policing South Africa vergelijkt prijswinnend schrijver Jonny Steinberg politieoptredens in Zuid-Afrika met theater. “Het is ironisch”, laat hij weten vanuit Oxford, waar hij verbonden is aan de universiteit. “Dit soort haast militaire operaties voerde de politie uit tijdens de Apartheid. Toen tegen elke zwarte Zuid-Afrikaan zonder de juiste papieren op zak, nu tegen buitenlanders zonder de juiste papieren op zak. Toen ik hier onderzoek naar deed, tien jaar geleden, kon zulk politieoptreden nog op veel steun rekenen onder de bevolking. Wanneer je een gebied binnenvalt en arrestaties uitvoert, zeg je eigenlijk dat wie niet is opgepakt, erbij hoort – veilig is.”

“De afgelopen dertig jaar aan misdaadcijfers in Zuid-Afrika vertellen een interessant verhaal”, vertelt Steinberg. “Tussen 1994 en 2011 daalde het aantal misdrijven in bijna elke categorie – het resultaat van onder meer een goed gehandhaafde wapenwet die het aantal vuurwapens in omloop deed dalen. Het aantal vuurwapengerelateerde misdrijven liep terug. Daarnaast werden er zeer gerichte, gespecialiseerde opsporingscampagnes uitgevoerd die zich richtten op overvallen op geldtransportwagens en banken. Goed beleid, goed bestuur.”

“Het mag niet verrassen dat de misdaad de laatste twaalf jaar stijgt”, stelt Steinberg vast. De Zuid-Afrikaanse staat is uiteengevallen tijdens de Zuma-jaren (onder oud-president Jacob Zuma werd de staatskas geplunderd, KVV), en daarmee is ook het politieinstituut afgebrokkeld. In één decennium is de politie als integraal onderdeel van het alledaagse leven langzaamaan uit het straatbeeld verdwenen. Georganiseerd misdaad is endemisch geworden. Je ziet de gevolgen daarvan terug in de hoge moordcijfers – op gewelddadige wijze wordt de levenssfeer herschikt. Ik denk dat criminaliteit toeneemt omdat de politie in verval is. Wanneer deze verloedering te lang plaatsvindt, zal de politie ook nog eens haar institutionele geheugen verliezen.”

11.20 uur

Een colonne van zwaailichten en sirenes gaat van shebeen naar shebeen – niet veel meer dan een krot of garage. Wie drank verkoopt en geen vergunning heeft, wordt ingerekend – al gaat het om een paar flesjes bier.

“Het lijkt wel oorlog!”, schreeuwt Thuli Manana (43) lachend. Ze staat bij een marktkraam waar een kip wordt geplukt. De omstandigheden in haar buurt zijn slecht, vertelt ze. Er is geen werk, criminelen maken op straat de dienst uit. “Gisteren is daar een vrouw doodgeschoten.” Ze wijst. “We weten niet wie het gedaan heeft.” Wat doet ze hier eigenlijk nog? “Ik ben hier alleen maar komen wonen omdat de huizen betaalbaar zijn.” De tranen schieten in haar ogen.

Manana heeft twee kinderen en leeft van een uitkering. 350 rand per maand, omgerekend 16,82 euro. “Criminelen stelen ’s nachts onze elektriciteitskabels. We slapen met onze ogen open want na zessen zie je hier nooit politie en als de kabels eenmaal gestolen zijn kan het zomaar maanden duren voordat we weer stroom hebben.”

Manana aanschouwt de apotheose van de veegactie van vandaag. Die voltrekt zich rondom een woonhuis. “Ik hoop dat ze terugkomen, maar niet pas weer over drie jaar.”