Hoe het tekort aan directeurs ook het lerarentekort een duw geeft: ‘Het extra loon weegt niet op tegen de extra taken’

Kleuterleester, leefwachter, of – onze persoonlijke favoriet – leervriend: het zijn enkele van de bizarre benamingen waarmee artificiële intelligentie op de proppen kwam telkens als het woord ‘leerkracht’ viel tijdens de interviews voor dit artikel. Sinds enkele weken is het werk van de gemiddelde De Morgen-journalist er een stuk gemakkelijker op geworden en kunnen we het vervelendste, hersenloze taakje van onze job eindelijk uitbesteden aan een onlinetranscribeertool.

Die tool is niet alleen goed tegen een existentiële jobcrisis of twee, met leervriend omschrijft het AI-vehikel het beroep meteen aantrekkelijker dan pakweg de laatste cao. Terwijl het beroep in een goed daglicht stellen net nodig is in de strijd tegen het lerarentekort.

Het afgelopen schooljaar daalde het aantal vacatures voor leerkrachten bij de VDAB niet onder 2.500. In de vijf scholen waar we voor deze reeks over de vloer gingen, gaven de directeurs aan moeilijk vervanging te vinden als een leerkracht tijdelijk uitvalt door ziekte of zwangerschap. Vier van de vijf directeurs vroegen zich in juni af of ze het nieuwe schooljaar met een voltallige ploeg zouden kunnen starten.

Een van hen is Jill Debacker (32), directeur van vrije basisschool Zeppelin in Dentergem. Als enige basisschool in het centrum van het West-Vlaamse dorp raken de klassen gemakkelijk gevuld. Afgelopen schooljaar telde de school 222 leerlingen, net te veel om iedereen op hetzelfde moment in de refter hun middagmaal te laten opeten.

De komende jaren verwacht Debacker meer leerlingen. “Door de schappelijke prijzen en rustige ligging is Dentergem een aantrekkelijke gemeente om te komen wonen”, vertelt ze. “Dan komen er ook nog nieuwe kinderen uit coronageboortejaren aan.”

Om die voorziene toestroom op te vangen, en omdat twee juffen met pensioen gaan, moet de school op zoek naar vijf nieuwe leerkrachten voor 1 september. “Ik heb ze normaal allemaal gevonden, maar tegen dat dit artikel verschijnt misschien al niet meer”, zegt Debacker. “Vanochtend (we spraken Debacker in juni, KVD & PG) hoorde ik al via via dat het voor een van de leerkrachten die hier zou beginnen toch niet zal lukken.”

Aan de vooravond van het nieuwe schooljaar is Debacker een van de gelukkigen. Alle posities zijn nog steeds ingevuld. Van de vier andere scholen die we net voor publicatie opnieuw bevraagden moeten er twee nog steeds puzzelen.

Hoe-is-'t-rondje

De kalmte en zelfzekerheid waarmee Debacker spreekt verraden het niet, maar afgelopen schooljaar was haar eerste jaar als directeur. Na zeven jaar als leraar in een andere school vond ze het tijd voor een nieuwe uitdaging. Net op dat moment ging de directeur van basisschool Zeppelin met pensioen.

Door haar jonge leeftijd kreeg Debackers aanstelling – tot haar eigen verbazing – redelijk wat media-aandacht. “In bepaalde dingen voelde ik ook wel dat anderen meer ervaring in de schaal konden leggen”, vertelt ze. “Het is geven en nemen. Ik heb heel wat frisse ideeën en het is soms moeilijk om bepaalde leerkrachten daar nog van te overtuigen. Ik start elke vergadering bijvoorbeeld met een hoe-is-'t-rondje, dat waren ze echt niet gewoon. Maar dan is het een kwestie van te blijven geloven in wat je vertelt en dat te onderbouwen.”

Nergens zijn schooldirecteurs zo jong als in Vlaanderen, zo bleek in 2018 nog uit het Talis-onderzoek (Teaching and Learning International Survey). Bijna één op de vijf schoolleiders is jonger dan 40 jaar. In de rest van Europa is dit gemiddeld slechts één op de twintig.

Voor directeurs boven de 60 jaar zijn de verhoudingen omgekeerd: 6,4 procent in Vlaanderen en 20,2 procent in de EU. De trend is het sterkst in de eerste graad van het secundair onderwijs, maar over het algemeen besluit het rapport dat “geen enkel ander land zo’n groot aandeel jonge schoolleiders heeft als Vlaanderen.”

Met die jonge leeftijd is op zich niets verkeerd, zegt Ellen Daniëls (KU Leuven), die onderzoek doet naar schoolleiderschap. “De manier waarop iemand de rol vormgeeft, is een veel belangrijkere indicator van goed leiderschap dan leeftijd.”

Maar als de jonge, beginnende directeur niet voldoende ondersteund wordt, kan het gebrek aan ervaring wel een obstakel worden. “Sommige schoolbesturen besteden veel aandacht aan de inloopfase en zorgen er echt voor dat de directeur zich thuis voelt”, zegt Daniëls.

Ze ziet ook een rol weggelegd voor de ouderraad en regelmatige gesprekken met andere directeurs. “Zo ken ik een ouder die ook architect is en de school van zijn kinderen hielp met de bouwplannen. Spijtig genoeg is zo’n hulp nu nog eerder uitzonderlijk.”

De onderwijskoepels voorzien wel trajecten voor beginnende directeurs. Maar die trajecten worden volgens Daniëls vooral gevolgd door directeurs die de functie al uitoefenen. Wetend dat de meeste directeurs starten als leerkracht volstaan die vaak niet om hen vertrouwd te maken met de andere taken die plots op hen afkomen.

Leerkrachten leren in hun opleiding immers vooral hoe ze moeten lesgeven, niet hoe ze een school moeten runnen. Van een personeelsbeleid voeren tot de schoolgebouwen onderhouden en een boekhouding opvolgen: het komt allemaal op de schouders van de directeur terecht.

“Neem bijvoorbeeld het nieuwe decreet rond open scholen (scholen moeten verplicht hun gebouwen buiten de lesuren ter beschikking stellen aan andere organisaties, KVD & PG)”, illustreert onderwijseconoom Kristof De Witte (KU Leuven). “Als je je gebouwen verhuurt, ben je plots gemengd btw-plichtig. Ook dat moet je weten. Directeur zijn is echt een complexe job geworden.”

Wasmachine buiten gebruik

“We luiden de schoolbel nog handmatig in plaats van automatisch. Als het goed weer is, laten we hen weleens langer spelen.” Terwijl ze onder een plafond vol geknutselde en kleurrijke zonnen en vogels wandelt, vertelt Debacker over de charme van haar dorpsschool. Wie wil zijn kinderen nu niet graag naar een school sturen waar iedereen iedereen kent en de buren van het woon-zorgcentrum ’s middags mee komen spelen?

Alleen gaan er ook grote kosten gepaard met al die knusheid. “Hierboven in de gang is er alleen enkele beglazing”, zegt Debacker. “In de winter is het er dus erg koud, en nu heel warm.”

Omdat de school geen klaslokalen te veel heeft staan ook in de gang tafels en stoelen voor de leerlingen. “Elke ruimte wordt benut”, zegt Debacker. Vanaf volgend schooljaar verhuist de directeur naar een bureau enkele gebouwen verder zodat haar kantoor als klaslokaal kan dienen. Middageten gebeurt in een klaslokaal in drie shifts en de leraarskamer is tegelijk de zorgklas.

“De wasmachine en het koffieapparaat in de leraarskamer werken niet meer, want eigenlijk behoort deze ruimte nog tot het woon-zorgcentrum hiernaast. Maar omdat zij net verhuisd zijn naar een nieuwbouw is het water afgesloten. Op vlak van uitdagingen kon dit eerste jaar al tellen, ja.”

Voor steeds meer directeurs wordt de druk van de job te groot. In het schooljaar 2019-2020 veranderden 1.547 scholen van directeur. Slechts 16 procent is te wijten aan pensionering. De overige wissels kunnen heel verschillende redenen hebben: van iemand die een verlofstelsel opneemt tot directeurs die uit het onderwijs stappen of uitvallen door burn-out.

Extra postbus

Het hoeft dus niet te verwonderen dat er net als bij leerkrachten sprake is van een directeurstekort. Van de 834 ontvangen vacatures het afgelopen jaar stonden er eind mei nog 80 open op de website van de VDAB. Drie jaar geleden, in mei 2020, was het totale aantal ontvangen vacatures nog niet eens half zo hoog. Maar vanaf het najaar van 2020 schoot de curve recht omhoog.

De VDAB riep de job van schooldirecteur opnieuw uit tot knelpuntberoep. “Voor veel leerkrachten weegt het extra loon niet op tegen de vele extra taken en verantwoordelijkheden die een goede work-life balance in het gedrang brengen”, aldus de VDAB.

Opvallend: wie naar het totale aantal directeurs in Vlaanderen kijkt, ziet ook die cijfers toenemen. Terwijl er sprake is van een tekort, komen er dus toch ook steeds meer directeurs bij. Hoe kan dat? “Vanaf 180 leerlingen heeft een school recht op een voltijdse directeur”, zegt De Witte. “Maar als een school meer leerlingen heeft, komt er geen directeur bij. Scholen hebben er dus financieel baat bij zich op te splitsen.”

Moeilijk is dat niet: een postbus aan de ene kant van de school en eentje aan de andere kant volstaat meestal om als twee verschillende entiteiten erkend te worden. En dus ook recht te hebben op dubbel zoveel directieambten.

Daarnaast verenigen scholen zich sinds 2014 meer en meer in scholengemeenschappen. Die hebben ook steeds een coördinerende directeur nodig. “In combinatie met de algemene krapte op de arbeidsmarkt, zeker voor leidinggevende functies, is het logisch dat die posities niet ingevuld raken”, aldus De Witte.

Ook de scholengroep van basisschool Zeppelin moet in de komende vijf jaar op zoek naar vier nieuwe directeurs: twee gewone directeurs en twee adjuncten. Die laatste twee posities zijn het gevolg van extra middelen die minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) uitgereikt heeft voor beleidsondersteuning in het basisonderwijs. Ook daardoor neemt het totale aantal directeursfuncties dus toe.

Ondersteuning

Daarbovenop is het nog maar de vraag hoe sterk het lerarentekort de evolutie naar steeds jongere directeurs in de hand werkt. Niet alleen voegt de voortdurende puzzel om alle lessenroosters in te vullen een extra stresserend aspect toe aan de reeds veeleisende job. Ook als een directeur uitvalt zijn er steeds minder ervaren leerkrachten om het gat op te vullen. Zo komt de verantwoordelijkheid al gauw op de schouders van een jongere leerkracht te liggen. Zolang die voldoende ondersteuning krijgt, hoeft dat geen probleem te zijn. Alleen knelt daar dikwijls het schoentje.

Hoewel Debacker tonnen energie uitstraalt, moet ze toegeven dat ze enkele weken geleden op haar grenzen botste. “Het constant bereikbaar zijn en de lange uren heb ik wel wat onderschat. Ik merk dat bij veel directeurs rondom mij. Hoewel ik veel steun krijg van de coördinerende directeur van de scholengroep mis ik het toch om te kunnen pingpongen en dossiers uit handen te geven waar ik minder sterk in ben. Zeker in het basisonderwijs worden we vaak aan ons lot overgelaten. Een sterk beleidsteam rondom je maakt een groot verschil.”

Wat ook kan helpen volgens onderzoeker Daniëls is directeurs uit uiteenlopende regio’s en scholengroepen samenzetten en hun zorgen laten uiten. “Mensen in het onderwijs leggen de lat vaak hoog voor zichzelf”, weet Daniëls. “Als ze alleen de functie uitoefenen, denken ze soms dat ze het niet goed doen. Als ze plots van andere, misschien meer ervaren directeurs horen dat zij op dezelfde dingen vastlopen, leren ze sneller tevreden te zijn met goed genoeg.”

Debacker herkent er zich wel in. “Zolang ik mijn enthousiasme niet verlies, blijf ik ertegenaan gaan”, zegt ze. “Het idee dat ik de volgende generatie klaarstoom drijft mij. En op een slechte dag kan ik nog altijd tot bij de kleuters gaan.”

Wie beneden in een van de kleuterklassen gaat piepen, begrijpt meteen wat de directeur bedoelt. “Ik heb aardbeien mee!”, roept een 3-jarige vrolijk, terwijl ze trots haar plakkerige rode handen toont.

Wat verderop zijn enkele klasgenootjes zandbakvormen aan het afwassen of eendjes aan het vissen. Juf Conny Delmotte (60) pendelt tussen de groepjes kleuters, terwijl ze hen lief maar gericht enkele commando’s geeft. “Het haakje van de hengel mag niet in je mond! En jullie weten: Dreft mag je niet drinken.”

Delmotte staat in het kleuteronderwijs sinds ze 21 jaar is. Nu ze met pensioen gaat, verliest de school pakken ervaring. Maar het is ook goed nieuws voor juf Laurien Verwilst (29), die daardoor na tien jaar in het onderwijs haar eigen klas krijgt. “Ik heb nog geluk gehad, want ik heb altijd fulltime werk gehad”, vertelt ze. “Maar een eigen klas waarvoor je je ideetjes kunt uitwerken, dat is toch wel echt waarom je aan de opleiding begint.”

Dinsdag in deel 3: hoe een Antwerpse school voorkomt dat schoolmoeë leerlingen afzwaaien zonder diploma.