'Ik weet niet of mannen bang van me zijn. Ze voelen zich wél vaak aangevallen door mij’

‘In welke wereld is een mensenleven 400 euro waard?” Pukkelpop was nauwelijks uit de startblokken geschoten, of Sophie Straat schoot al met scherp. Met die hartenkreet riep ze op tot gerechtigheid voor Sanda Dia, de twintigjarige student aan de KU Leuven die vijf jaar geleden bezweek onder een onmenselijk doopritueel bij studentenclub Reuzegom. Dat zijn jonge daders veroordeeld werden tot werkstraffen en een schamele boete van 400 euro, lokte behoorlijk wat protest uit. Klassenjustitie, noemt ook Sophie Schwartz het. Daarop schreef ze ‘Papa’ over de scheve verhoudingen binnen het studentenleven. Dat liedje bracht ze vorige week ook op Pukkelpop. “Dit gaat over het rechtssysteem dat witte mannen bevoordeelt”, vertelde ze daar. Vervolgens verschenen twee leden uit haar crew achter haar, met bordjes waarop ‘Justice for Sanda Dia’ stond geschreven in zwarte markeerstift. Een boodschap die aankwam als een stevige linkse, dat is het minste wat je van haar barricade-actie kon zeggen.

“Na Pukkelpop raakte de boel opgeblazen, terwijl dat liedje al sinds maart uit is”, blikt Schwartz vandaag met enige verbazing terug op het festival. “Maar dat vind ik net goed. Je kan alleen maar toejuichen dat die zaak weer even onder de aandacht komt. Ik ben namelijk echt bang dat die misstanden uiteindelijk weer zullen overwaaien, zoals álle verschrikkelijke nieuws altijd weer overwaait. Dat zou akelig zijn, want het gaat om een systematisch probleem. Ook Nederlandse studentenverenigingen gaan niet vrijuit: het is onmenselijk hoe ontgroeningen er soms aan toe gaan. Of hoe ze met vrouwen omgaan. Buitengewoon belachelijk. Ook daar mag meer aandacht aan besteed worden.

“We schreven ‘Papa’ destijds omdat de zaak-Sanda Dia volgens ons goeddeels te herleiden viel tot geld, macht en racisme. En die gedachte vind ik doodeng. ‘Jou kan niks gebeuren / Papa redt je wel’, zing ik over zulke studenten, die buiten de wet lijken te staan. Het rechtssysteem lijkt er zelfs op gebrand om witte mannen te bevoordelen. Ik mag er niet aan denken dat dit soort lieden onze toekomstige politieke leiders zullen worden.”

Infiltrant

Opvallend genoeg klinkt de song licht op de hand, en is de tekst zelfs grappig voor wie zijn humor graag zo zwart als zijn koffie heeft. “We zijn niet alleen grapjes aan het maken”, sputtert Schwartz tegen. “In eerste instantie ben ik altijd heel verdrietig, en weet ik niet wat ik aan moet met al die onmacht. Maar wanneer we schrijven, grijpen we inderdaad sneller naar humor als kruk. Al hangt het toch ook erg af van mijn gemoed. Het liedje ‘De vergiffenis’ (een Leonard Cohen-achtig walsje, GVA) gaat over de abortuswet in Amerika. Daar zit helemaal geen humor in. Maar dat nummer over Sanda Dia, ‘Papa’, heb ik geschreven met mijn oude band, goede vrienden van me. Het was die dag ontzettend gezellig in de studio, en op zo’n moment sluipt er algauw meer humor binnen. Zelfs al is die van de zwartste soort. Het nieuws over zijn dood greep me absoluut aan. Ook al omdat we hier in Nederland ook te maken hebben met corpsballen. Ik woon aan het water, en in de zomer zie ik hen varen en loeihard ABBA spelen. Omdat ik wilde dat ze ook mijn muziek in hun bootjes zouden spelen – de heerlijke ironie! – klinkt dit nummer dus een beetje als ABBA.”

Eigenlijk is Sophie Straat dus een infiltrant? ‘Het Trojaanse paard van de smartlap’, omschreef de Nederlandse tv-omroep VPRO haar ooit eens. “Dat klopt waarschijnlijk wel”, glimlacht ze. “Zo smokkelen we Doe Maar-ska in ‘Tweede kamer’ binnen, waarbij ik mijn luisteraars oproep voortaan voor een vrouw te stemmen. Als mannen dan ‘Tweede kamer, ik stem op een vrouw’ zingen, doen ze dat misschien nog ook. Het is eigenlijk doodgewoon manipulatie! En ‘Everywhere’ van Fleetwood Mac gold dan weer als blauwdruk voor ‘Wat is het kut om agent te zijn’. Ik hoorde die song ooit in de auto, en dacht toen: dat is het allerliefste en meest zoete liedje dat ik ooit gehoord heb. Ook qua sound. Wat als we daar nu eens een heel grove boodschap onder zouden zetten?” (lacht)

Ze zou het ook mooi vinden als er kamervragen worden gesteld door haar muziek, geeft ze toe. “De grootste beloning is wanneer er echt verandering ontstaat. We proberen dat te bereiken door liedjes te zingen die mensen dan meezingen. Daarmee herhalen ze letterlijk wat ik ook zeg, ze zijn me woord voor woord aan het nazingen. Met onze smartlappen gebeurt misschien ook zoiets in de kroeg. De smartlap is een handige manier om samenhorigheid te creëren. Niets tegen zo’n Amsterdamse bruine café – ik was zelf lang een kroegtijger in de Jordaan – maar niet iedereen is welkom in zulke zaken: gekleurde minderheden, vrouwen… Misschien kunnen we zulke mensen ook aan het denken zetten.”

Onrecht maakt haar niet alleen opstandig, maar in de eerste plaats toch vooral onpeilbaar verdrietig, zegt ze vandaag. Al wint de kwaadheid het toch vooral. Dat Schwartz het zo openlijk opneemt voor een student die ze nooit heeft gekend, laat staan ontmoet, noemt ze haar eigen vorm van feminisme: “Ik neem het principieel op voor alle minderheden. Dat begon ooit bij mezelf, en het onrecht dat ik meemaakte. Maar vandaag trek ik het door naar iedereen die met ongelijkheid te maken krijgt. Feminisme heeft voor mij misschien zelfs minder met vrouwen dan met de universele principes van gelijkheid te maken. Discriminatie en machtsmisbruik zijn een soort algemeen kwaad waar ik tegen in wil en moet gaan.”

Toch probeert ze zichzelf te sparen in haar strijdlust. “Ik volg het nieuws, maar ik houd mezelf tegen om dagelijks alle kranten uit te pluizen. Daar word ik gewoonweg te droevig van. Maar ik gebruik dat verdriet en die angst dus wel. Die probeer ik om te zetten in woede. Want boosheid heeft een creatieve waarde, méér dan machteloosheid.”

Draaiorgel

Het leverde haar een opmerkelijke status op in de Nederlandse muziekscene. Op de barricades klinken deuntjes op draaiorgel, die al eens afgewisseld door drum-’n-bass of Doe Maar-ska en synthpop: heerlijk catchy riedeltjes waarin ze haar protestsongs binnenmoffelt over straatintimidatie, mansplaining en andere vormen van seksisme. “Niet alle mannen zijn kut”, zegt ze. “Maar ze nemen wel verdomd veel plek in. Ik weet niet of mannen bang van me zijn. Ze voelen zich wél vaak aangevallen door mij. Alsof ik hen overal en altijd de schuld van geef. Ik geloof soms dat ze liever zouden hebben dat ik stil ben. Op Instagram was er zopas nog iemand die me schreef: ‘Je bent supermooi, en kan goed optreden. Maar waarom zo gemeen over mannen?’ Deze opmerkingen krijg ik wel vaker, en het zegt zovéél over de man in kwestie. ‘Wees mooi, maar zwijg alsjeblieft’, dat is de eigenlijke ondertoon. En deze mannen zijn er zelf van overtuigd dat ze je juist iets heel liefs vertellen. Maar ik wil niet alle mannen één kam scheren. Zo merk ik heel wat tienermeiden, maar ook veel mannen in het publiek. Ook oudere.”

Ze vraagt of ik er bezwaar tegen heb dat ze tijdens het gesprek wat begint te puzzelen. Voor haar op de keukentafel in haar Amsterdamse appartement ligt een legpuzzel van duizend stukjes. “Als ik moet praten over mezelf, vind ik het wel leuk tegelijk iets anders te doen. Puzzelen, wandelen…” We polsen of ze ADHD heeft. Puzzelen of prutsen zou de concentratie kennelijk net bevorderen. “Ik ben er nooit op getest”, zegt ze. “In mijn jeugd was het ook niet zo logisch om dat bij meisjes te testen. Op de basisschool werden alleen de jongetjes daar op getest, omdat het bij hen veel vaker voorkomt. Mijn tweelingbroer heeft het wél, dus misschien klopt het wel, wat je beweert. Alleen weet ik dat dus niet officieel omdat bij mij die diagnose nooit is gesteld.”

Is dat ook geen vorm van seksisme, gooien we enig olie op het vuur. “Zeker en vast! In de medische industrie is de man altijd de norm geweest. En daar is dat onderliggend seksisme zelfs levensgevaarlijk: airbags zijn bijvoorbeeld ontworpen op maat van het mannelijke lichaam. Hoe kan iemand dát verantwoorden?”

Bakfiets en Pijp

Straats laatste plaat opent met de woorden: “De Zangeres zonder Naam heeft zoveel voor ons gedaan. Nu staan we waar we staan, en zullen we verdergaan.” Ondanks de titel van dat album is de smartlap dan duidelijk toch niet dood? “Toen ik de Zangeres zonder Naam een paar jaar geleden ontdekte, heeft ze me echt de weg gewezen. Eigenlijk heeft zij alle voorbereidende werk gedaan, en heeft ze de weg vrijgemaakt voor mij. De meesten kennen haar van de hit ‘Mexico’, maar ze zong ook heuse protestliederen. Tegen racisme de oorlog in Vietnam of homohaat. Ze had een hekel aan onrecht. Toen ze op tv de Amerikaanse antihomoactiviste Anita Bryant had gezien, schreef ze meteen ‘Luister Anita’.”

Het blijft ons toch een raadsel hoe die liefde voor smartlappen ooit aangewakkerd werd bij Schwartz, die nog een kleuter was toen de Zangeres zonder Naam stierf. Als dochter van een Britse moeder en Amerikaanse vader, allebei met Joodse roots, stond het Amsterdamse levenslied bovendien vast ook niet hemelhoog aangeschreven in haar jeugd. “Die fascinatie begon inderdaad pas drie jaar geleden met mijn afstudeerproject voor de kunstacademie in Den Haag. Daar studeerde ik fotografie en deed ik ook filmprojecten, altijd met een maatschappelijk thema. Mijn afstudeerproject ging over de gentrificatie in mijn geboortestad Amsterdam. Het was voor mij een logische stap om typisch Amsterdamse muziek te gaan maken. Smartlappen dus. Maar onze volgende ep zal meer punk klinken, want die muziek staat misschien toch dichter bij ons.”

In haar afstudeernummer ‘Groen Amsterdam’ beschreef ze hoe haar oude buurt De Pijp verworden raakte tot een bakfiets-yuppenparadijs. “We vroegen ons af voor wie Amsterdam eigenlijk nog was, en of er nog wel plaats was voor ons. Ik woon er nu nog, maar eigenlijk is het haast onmogelijk geworden als je niet bij het grootkapitaal hoort. Omdat ik een woongroep met negentien mensen betrek, is de prijs gelukkig te drukken. Het is een ontzettend groot pand, en we leven in een soort community, maar mijn huisgenoten lijken zelfs soms eerder buren. Alleen: mijn verhaal is eerder uitzondering dan regel.”

Haar frustraties schreef Schwartz drie jaar geleden al van zich af in ‘Geluk’: ‘Moet ik dan nu naar Lelystad, Almere of Parijs? Ik blijf optimistisch maar sta onderaan de lijst. Deze zoektocht duurt zo lang, mijn haren worden grijs.’ En in ‘De Pijp’ betreurt ze het lot van haar oude Amsterdamse volksbuurt: “Die vislucht is blijven hangen, en doet mij steeds verlangen naar een plein zonder yup en toerist. En al dat gezeik. Je hoeft niet meer naar Amsterdam. Het staat toch al op Instagram.”

Misschien heeft mijn moeder wel alle kwaads in gang gezet, grinnikt Schwartz. “Twintig jaar geleden was zij zowat de eerste met een bakfiets in de buurt. Een geïmproviseerd model, en niet eens elektrisch. Maar toch: het zou wel de ironie ten top zijn, dat mijn moeder onbedoeld de grondlegger van de saaie en truttige gentrificatie in Amsterdam was. (lacht) Vandaag is die bakfiets echt een statussymbool geworden, méér dan een handig vervoersmiddel. Maar zo was het echt niet bij mijn moeder. Ze groeide trouwens op in een heel links gezin, waarin veel werd geprotesteerd. Dat stokje heeft ze duidelijk aan mij doorgegeven.”

Dit mag al blijken uit haar tourprogramma’s. Sophie Straat stond ooit in het voorprogramma van André Hazes jr. en Willeke Alberti, maar trad net zo goed op tijdens woonprotesten en krakersmanifestaties. En binnenkort speelt ze op ManiFiesta in Oostende, een feest van de solidariteit dat verbonden is aan de extreemlinkse PVDA. “Ik weet niet heel precies wat het festival inhoudt, maar ik heb wel gehoord dat het een politieke inslag heeft. Zelf ben ik ook heel links. Radicaal links durf ik zelfs te zeggen. Voor wie ik nu zou kiezen? Het kabinet is gevallen en alle goede politici zijn overwerkt en/of gestopt. Ik heb écht geen idee op wie ik nu zou moeten stemmen. Maar wie tegen discriminatie en seksisme is, verdient mijn stem.”

Smartlap is niet dood is verschenen bij Sophie Straat.

Sophie Straat speelt zondag 10/9 op ManiFiesta in Oostende.