Eenzaamheid bij ouderen nergens in West-Europa zo fors toegenomen als in België

De coronapandemie heeft een grote impact gehad op de hele samenleving. De gevolgen zijn nog steeds voelbaar, vooral bij kwetsbare groepen zoals jongeren en ouderen. Volgens een nieuw onderzoek blijkt dat de eenzaamheid bij alleenwonende 65-plussers bijvoorbeeld fors is toegenomen. Socioloog dr. Katrijn Delaruelle (UGent) heeft dat onderzocht samen met collega’s van de Universiteit Antwerpen en de Erasmus Universiteit Rotterdam.

"We hebben ons gefocust op alleenwonende 65-plussers, omdat we verwachtten dat die dubbel kwetsbaar zijn", legt ze uit in "De ochtend" op Radio 1. "Eerst en vooral door hun leeftijd: tijdens de pandemie werden ze aangeraden in sociale isolatie te gaan. En doordat ze alleen wonen, lopen ze bijkomend een risico op eenzaamheid."

Vooral in Griekenland is de eenzaamheid fors gestegen, gevolgd door Italië en Malta. Ons land staat op plaats 4 en is zo het slechtst scorende West-Europese land. Een op de drie Belgische ouderen die alleen woont, geeft aan dat ze nu eenzamer zijn dan voor de coronapandemie.

Dat vooral Zuid-Europese landen hoog scoren, hangt volgens de onderzoekers samen met de familiecultuur die centraal staat in die landen. "Ze verwachten bijvoorbeeld om hun kinderen elke dag te zien of te horen. Door de pandemie was dat onmogelijk", zegt Delaruelle. In België liggen die familiale verwachtingen anders, dus dat verklaart de stijging bij ons niet.

"Volgens ons is die eenzaamheid gelinkt aan een aantal maatschappelijke factoren en beleidskeuzes", zegt Nils Vandeweghe van de Vlaamse Ouderenraad. "Als Vlaanderen het mes zet in de bussen van De Lijn, als bankautomaten en fysieke winkels verdwijnen, als thuiszorg het met minder middelen moet doen, dan moeten we niet verbaasd zijn dat sommige mensen alleen achterblijven."

Wat met andere Europese landen? Zweden en Nederland scoren vergelijkbaar als ons land. Onze andere buurlanden Luxemburg, Frankrijk en Duitsland doen het net iets beter: ongeveer 20 procent van de ouderen geeft daar aan dat ze eenzamer zijn geworden sinds de pandemie. De best scorende landen zijn (twee van) de Baltische staten en Bulgarije.

De pandemie ligt achter ons en de bijhorende - isolerende - maatregelen zijn afgeschaft. Toch is de eenzaamheid bij alleenwonende ouderen dus toegenomen. De Vlaamse Ouderenraad wijst daarvoor onder meer naar het verenigingsleven dat zich nauwelijks hersteld heeft: veel vrijwilligers zijn weggevallen en er is heel wat minder aanbod.

"Daarnaast heeft de pandemie een aantal maatschappelijke veranderingen enorm versneld", legt Vandeweghe uit. "Op het vlak van digitalisering, op het vlak van digitale dienstverlening, op het vlak van dingen in de buurt die vervangen worden. Zeker op oudere leeftijd, als je minder mobiel wordt, is die nabije omgeving erg belangrijk."

"Er is een onderscheid tussen de objectieve vaststelling van iemand die alleen woont en het gevoel van eenzaamheid", legt Delaruelle uit. "Eenzaamheid is een subjectieve ervaring. Je kunt je eenzaam voelen, zelfs al heb je een groot sociaal netwerk. Bijvoorbeeld doordat je niet tevreden bent over de kwaliteit van je relaties die je hebt met anderen."

Erg herkenbaar volgens de Ouderenraad. "Veel ouderen voelen zich nauwelijks gehoord", legt Vandeweghe uit. "Ze hebben het gevoel dat er niet echt naar hen geluisterd wordt. Er is een verschil tussen een gesprek over koetjes en kalfjes, en een echt gesprek. Veel projecten over eenzaamheid focussen alleen op dat eerste. De focus ligt op het sociale van eenzaamheid, maar eenzaamheid kan ook emotioneel en zelfs existentieel zijn."

Eenzaamheid kan grote gevolgen hebben voor de gezondheid. "Zowel mentaal als fysiek", zegt Delaruelle. "Het kan leiden tot een lagere levenskwaliteit en een lagere levensverwachting. Er is zelfs een recente studie die aantoont dat de gevolgen van eenzaamheid vergelijkbaar zijn met elke dag 15 sigaretten roken."

Het goede nieuws is dat er steeds meer aandacht is voor eenzaamheid. "De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bijvoorbeeld heeft het erkend als een belangrijk gezondheidsrisico", zegt ze voort. "Ook Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen haalde het al aan als belangrijk aandachtspunt."

In Vlaanderen is er sinds enkele jaren een eenzaamheidsplan. De focus ligt daarbij op sensibilisering en lokale initiatieven in steden en gemeenten. "Er is te weinig structureel beleid", zegt Vandeweghe.

"Het Vlaams eenzaamheidsplan blijft te veel hangen in het stimuleren van die lokale projecten. Die zijn nodig en waardevol, maar soms een druppel op een hete plaat in verhouding met de grote maatschappelijke evoluties."

Sommige landen gaan daarom nog verder en hebben zelfs een minister van eenzaamheid. Dat is bijvoorbeeld het geval in het Verenigd Koninkrijk en in Japan. "Dat is zeker een goed idee", besluit Delaruelle.