De laatste stap naar een parallelle realiteit voor Rusland komt erg dichtbij

Het ‘splinternet’, het ‘soevereine internet’ of – jawel – het ‘internjet’. Er bestaan al heel wat termen voor, maar belangrijker is dat Rusland er ook steeds dichter bij komt: een streng gecensureerd internet dat afgesloten is van de rest van de wereld.

Sinds de invasie in Oekraïne is Rusland dag en nacht bezig om het binnenlandse internetverkeer meer onder controle te krijgen. Met succes. Sinds vorig jaar hebben Russen al geen toegang meer tot Facebook, Instagram en Twitter (nu X). Blogs en internationale nieuwssites werden geblokkeerd, net als de websites van in Rusland gevestigde onafhankelijke nieuwssites.

Wie in Rusland van het Kremlin-narratief afwijkt en de ‘speciale militaire operatie' een oorlog of invasie durft noemen, riskeert een gevangenisstraf tot vijftien jaar. Die nieuwe wet was voor Derk Sauer, oprichter van The Moscow Times, de reden om alles achter te laten en de Russischtalige redactie naar Amsterdam te verhuizen. “Al sinds 2020 krijgt onze website regelmatig verzoeken van mediawaakhond Roskomnadzor om gevoelige artikels over Poetin of het leger te verwijderen”, zegt Sauer. “Maar nu blokkeren ze gewoon de hele website.”

Sauer en co. doen er alsnog alles aan om het Russische publiek te bereiken. Door VPN-verbindingen op te zetten en voortdurend nieuwe kopies van hun websites te lanceren, proberen ze aan de Russische controles te ontsnappen. Maar sinds deze maand worden ook VPN’s stuk voor stuk geblokkeerd, schrijft de Nederlandse krant NRC. “Het is een voortdurend kat- en muisspel. En omdat we continu nieuwe sites moeten lanceren, verschijnen die ook nooit bovenaan zoekmachines als Google News. Wie in Rusland vandaag naar Google News surft, ziet alleen nog Kremlinpropaganda.”

In de nacht van 4 op 5 juli ging Rusland nog een stap verder. Russen konden die nacht opeens helemaal niet meer surfen naar westerse sites als Google of Wikipedia, omdat een deel van het land afgesloten werd van het wereldwijde web. Een geslaagde test van het ‘soevereine internet’, meldde nieuwssite RBK.

Kantelpunt

De Russische plannen voor een ‘soeverein’ internet dateert van lang voor de invasie in Oekraïne. Volgens Mariëlle Wijermars, die aan de Universiteit Maastricht bestudeert hoe autoritaire regimes het internet censureren, waren de grootschalige Russische protesten tegen verkiezingsfraude in 2011 en 2012 een kantelpunt. “Blogs en sociale media speelden een belangrijke rol bij het organiseren van protestacties en delen van bewijs van verkiezingsfraude. Hierdoor ging het Kremlin het internet zien als een dreiging die onder controle gebracht moest worden.”

In 2019, met de ondertekening van de wet voor het ‘soevereine internet', werd duidelijk dat Rusland een digitaal IJzeren Gordijn wilde optrekken. Die wet geeft de Russische autoriteiten de bevoegdheid om het Russische internet af te sluiten van de rest van de wereld. Ook werden internetproviders door de wet verplicht om speciale apparatuur in hun netwerken te plaatsen om internetverkeer te kunnen filteren.

“Inmiddels zie je dat de Russen veel efficiënter geworden zijn in het blokkeren van websites en platformen”, zegt Wijermars. “Toen ze in 2018 Telegram blokkeerden, raakten ook heel wat andere diensten verstoord. Maar door verbeteringen aan hun filtersysteem slaagden ze er drie jaar later wel in om de bandbreedte van Twitter zo te beperken dat het onbruikbaar werd.”

Doorn in het oog

Sinds de invasie in Oekraïne is Rusland op korte tijd nog meer afgesloten van de wereld geraakt. Niet alleen omdat het Kremlin inmiddels de meeste westerse websites weet te blokkeren, maar ook omdat westerse diensten zoals internetproviders er uit eigen beweging vertrokken zijn. Het is een doorn in het oog van veel ngo’s, die erop wijzen dat die bedrijven ertoe bijdragen dat de gewone Rus alleen nog Kremlin-propaganda te zien krijgt.

De enige grote internationale spelers die er nog actief zijn, zijn Telegram, YouTube en Google. Rusland werkt zelf wel aan een alternatief voor Youtube, maar het aanbod daarop stelt door een gebrek aan contentmakers nog niet veel voor. “Google heeft ook gedreigd dat als Rusland YouTube blokkeert, het stopt met de ondersteuning van Russische telefonie”, zegt Sauer. “Dat is belangrijk, want driekwart van de Russische telefoons draait op Android (van Google, JL).”

Dat toont ook het verschil aan met China. Terwijl China van meet af aan zijn internet afsloot van de buitenwereld, probeert Rusland nu zijn jarenlang verwevenheid met westerse bedrijven op korte tijd helemaal terug te draaien. Het is dan ook de vraag of een volledig ‘soeverein internet’ haalbaar is. “De vraag is vooral ook of ze dat echt wíllen doorvoeren, want je beschadigt zo ook de Russische economie”, zegt Wijermars. “Dat zie je nu al. Omdat Nokia, Huawei en Ericsson door de sancties niet meer actief zijn in Rusland, komt er in Rusland niet direct een 5G-netwerk aan.”

Dat neemt niet weg dat de Russische censuur heel efficiënt blijft. “Er zijn nog steeds manieren om in Rusland aan buitenlandse of onafhankelijke informatie te komen. Maar de vraag is wat je ermee kan. Mensen weten dat ze vervolgd kunnen worden als ze die content delen of vermelden, dus houden ze zich stil. Die zelfcensuur speelt dus ook een belangrijke rol.”