"Elk detentiecentrum voor migranten en vluchtelingen in Libië heeft zijn eigen definitie van de hel"

Op 26 augustus 2018 krijgt de jonge Ierse journaliste Sally Hayden via Facebook Messenger plots een bericht: "Hé zuster Sally, we hebben je hulp nodig. Zitten in erge toestand in Libische gevangenis. Als je tijd hebt, vertel ik het hele verhaal." Het bericht kwam van een vluchteling in een detentiecentrum in een voorstad van de Libische hoofdstad Tripoli.

De broer van de man zat in Soedan, een buurland van Libië, en kende het werk van Hayden. Ze had er een onderzoek gedaan naar corruptie bij ambtenaren van het hervestigingsprogramma van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. Sommigen zouden tot 20.000 dollar smeergeld hebben gevraagd om erkende vluchtelingen te laten hervestigen in een Westers land.

De man in het gesloten detentiekamp vertelde dat hij er met honderden andere vluchtelingen en migranten vastzat. Onder hen ook zwangere vrouwen en kinderen. Maandenlang waren ze mishandeld door de bewakers. Maar nu waren er gevechten uitgebroken en waren de bewakers gevlucht, of ze hadden zich aangesloten bij de vechtende partijen.

De man stuurde foto's van uitgemergelde mensen, die al maandenlang leefden op één maaltijd per dag, of zelfs helemaal geen maaltijd. Hun lichamen zaten onder de littekens van de mishandelingen. De man vertelde dat velen van hen gedwongen waren geweest als slaven te werken. Vrouwen werden bijna routineus verkracht.

De mensen zaten opgesloten in het detentiecentrum, ze konden niet weg en waren weerloos. Velen van hen waren nergens geregistreerd als vluchteling, er was geen bewijs dat ze daar zaten. Ze waren doodsbang dat ze in de gevechten zouden omkomen, of doorverkocht zouden worden aan smokkelaars. Die waren berucht omdat ze vaak vluchtelingen en migranten martelden, en daarvan filmpjes stuurden naar hun familie om bij hen losgeld af te troggelen.

In de weken, maanden en jaren die volgden op dat eerste Messenger-bericht, kreeg Sally Hayden contact met honderden vluchtelingen en migranten in negen verschillende detentiecentra in Libië. De berichten kwamen dag en nacht, vaak stuurden de vluchtelingen ze met gevaar voor eigen leven via binnengesmokkelde en verborgen telefoons.

"Elk detentiecentrum heeft zijn eigen definitie van de hel", vertelt ze daarover tijdens een interview met VRT NWS in Dublin. "Mensen worden er gefolterd, opgesloten, uitgehongerd, als slaven verkocht, soms zelfs ingezet in gevechten tussen milities of gebruikt als menselijk schild."

Ze toont een foto. "Dit is een baby die geboren is in het detentiecentrum van Abu Salim, bij Tripoli. De baby is midden in een grote hal geboren, zonder medische zorg, zonder hulp, in totaal onhygiënische omstandigheden. De migranten en vluchtelingen die haar hielpen, wikkelden plastic zakken om hun handen, bij gebrek aan steriele handschoenen."

De baby is nu in Canada en stelt het goed, zegt ze. "Maar de verhalen van de vrouwen in de centra waren nog veel moeilijker te verzamelen dan die van de mannen. Want zij hadden nog meer angst voor represailles, in de vorm seksueel geweld."

Hayden begon de informatie die ze kreeg te delen via Twitter. Haar Twitterfeed werd al snel door miljoenen mensen gevolgd en werd ook opgepikt door grote internationale media, zoals de BBC, Al Jazeera, The New York Times en persagentschappen. De berichten trokken ook de aandacht van hulpverleners in Libië en van mensen die voor de VN-vluchtelingenorganisatie werkten. Ook zij begonnen - meestal off the record - informatie te delen.

In 2017 sloot de Europese Unie een akkoord met Libië. Het is nog altijd niet helemaal duidelijk wat de precieze details daarvan zijn. Maar de EU trok miljoenen euro's uit om in de eerste plaats de Libische kustwacht te versterken: er kwam training en de EU leverde ook schepen en ander materiaal. Daarnaast werd ingezet op het tegengaan van de mensenhandel en -smokkel. En er was ook geld om een betere behandeling te voorzien van de migranten en vluchtelingen die naar Libië werden teruggestuurd.

Een basisprincipe in het internationaal recht is het "non-refoulement"-principe: niemand mag worden teruggestuurd naar een plek waar hij of zij vervolgd of gefolterd zou kunnen worden. Dat betekent dat Europese schepen geen mensen naar Libië mogen brengen. Libische schepen mogen dat wel. De Europese Unie omzeilt dus dat non-refoulement-principe door het terugsturen van vluchtelingen en migranten uit te besteden aan de Libische kustwacht en voorziet daar alle middelen toe. De akkoorden met Libië zijn sinds het begin erg omstreden.

De Verenigde Naties drukken geregeld hun grote bezorgdheid uit over de aanhoudende schendingen van de mensenrechten in Libië. In een rapport van januari 2022 vroeg de VN aan de EU en de Europese lidstaten nogmaals om hun migratiebeleid te herzien. 'De Libische kustwacht draagt actief bij tot de slechte behandeling en het in gevaar brengen van migranten en vluchtelingen', stelt het rapport.

In maart van dit jaar kwam er een nieuw rapport, na een nieuwe "fact finding mission" van de VN-mensenrechtenraad in Libië. Het rapport is vernietigend. "De missie stelde vast dat misdaden tegen de mensheid gepleegd worden tegen migranten in de detentiecentra die onder de effectieve controle staan van het Libische Directoraat voor de Strijd tegen de Illegale Migratie, de Libische kustwacht [en nog een andere Libische overheidsdienst]", stelt het rapport.

"Deze diensten krijgen technische, logistieke en financiële steun van de Europese Unie en haar lidstaten voor, onder meer, het onderscheppen en terugbrengen van migranten."

In een reactie op dit rapport gaf Europees Commissaris Ylva Johansson, die bevoegd is voor migratie, begin juli nog toe dat er duidelijke aanwijzingen zijn dat "criminele groepen geïnfiltreerd zijn in de Libische kustwacht". Toch schonk de Europese Unie amper twee weken eerder nog twee patrouilleschepen aan diezelfde Libische kustwacht.

Ook bij het Internationaal Strafhof lopen verschillende onderzoeken en vooronderzoeken naar mogelijke oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid in Libië.

De Europese Unie voert ter verdediging van haar migratiebeleid met Libië vaak aan dat door de steun aan de Libische kustwacht ook vele mensenlevens gered worden op zee en dat Europa veel inspanningen doet om het lot van de migranten en vluchtelingen in Libië te verbeteren.

Journaliste Sally Hayden kreeg tijdens haar onderzoek heel wat informatie die dat beeld bijstelt. "De mensen die teruggebracht worden naar Libië, worden opgesloten in de detentiecentra, zonder uitzicht op vrijlating", zegt ze. "Ze hebben geen recht op een advocaat, ze kunnen geen beroep aantekenen tegen hun arrestatie, er wordt hen zelfs niets ten laste gelegd. Ze worden gewoon opgesloten, en overgeleverd aan de willekeur van wie de plak zwaait in dat centrum."

Het toezicht op die centra, dat onder meer door de VN wordt uitgeoefend, is ook zeer relatief. VN-medewerkers krijgen maar beperkte toegang en in het boek van Hayden getuigen heel wat migranten en vluchtelingen dat ze vaak niet vrij kunnen spreken tijdens zo'n bezoek.

Ook verschillende medewerkers van de VN uitten - off the record, uit angst om hun job te verliezen - grote bezorgdheid. "Ze hadden het gevoel dat ze als schaamlapje werden gebruikt", zegt Sally Hayden, "om het Europese beleid op te poetsen. Terwijl dat beleid net één van de redenen was waarom mensen in die detentiecentra belandden."

Op veel plekken in Libië is er ook nauwelijks of geen toezicht mogelijk. Hayden toont foto's die ze ontving uit een detentiecentrum in Zintan, een centrum onder het beheer van de Libische overheid, ver weg van de hoofdstad Tripoli. De foto's dateren van toen er in 2018 gevochten werd in Tripoli, en migranten en vluchtelingen uit de detentiecentra daar werden overgebracht naar Zintan in het binnenland.

'Het grootste gevaar voor vluchtelingen in Zintan was niet mishandeling of marteling", schrijft Hayden in haar boek, "het was vergeten worden". Op de foto’s is te zien hoe de migranten alarm proberen te slaan over hun situatie.

"Er was enorme medische verwaarlozing", zegt Hayden, "geregeld stierven er mensen en de lijken werden opgestapeld in de koelkasten, ze werden niet begraven. Uit een rapport van de VN bleek later dat 80 procent van de mensen daar besmet waren met tuberculose. Mensen kregen te weinig eten. Ik ontmoette later mensen die daar toen zaten en die zeiden dat ze in die periode 25 kilogram waren afgevallen van ontbering."

Afgelopen zomer nam de migratie over de Middellandse Zee naar Europa - vooral Italië - opnieuw fors toe. De migranten en vluchtelingen bleven uit Libië vertrekken, maar nog meer vanuit Tunesië. Daar leidde een zware sociaal-economische crisis al langer tot een uittocht van Tunesiërs, maar toen in februari van dit jaar de Tunesische president Kais Saied zich keerde tegen de zwarte Afrikaanse migranten en vluchtelingen in het land, leidde dat tot hardhandig optreden tegen zwarte Afrikanen en als gevolg daarvan een nooit geziene migratiestroom vanuit Tunesië.

De Europese Unie reageerde door een akkoord te sluiten met Tunesië. Ze beloofde veel geld om de migratiestroom te stoppen, voorlopig zonder succes. Maar sindsdien doken verschillende beelden op van migranten die gedeporteerd zijn naar de grens met Libië, en daar achtergelaten worden in de woestijn, zonder eten of drinken. Velen overleven het niet. 

"We moeten afwachten hoe het daar verder verloopt", zegt Sally Hayden, die zelf ook naar Tunesië ging en sprak met tal van zwarte Afrikaanse vluchtelingen en migranten.

"Maar het is zorgwekkend dat de Europese Unie alweer een akkoord sluit met een toch wel dubieus bewind, in het kader van het migratiebeheer. In grote delen van Afrika deelt de Europese Unie rijkelijk geld uit aan dictatoriale regimes, om migratie te stoppen. Ik weet niet of er goed nagedacht wordt over de gevolgen daarvan op lange termijn. Hoe destabiliserend die akkoorden werken voor Afrika. En hoe, mede daardoor, weer nieuwe omstandigheden ontstaan waardoor mensen op de vlucht slaan."

Intussen blijft de horror in de Libische detentiekampen voortduren. Vluchtelingen daar en sympathisanten hebben intussen hun eigen account uitgebouwd op X, het vroegere Twitter.

Eind augustus verscheen daar een gruwelijk filmpje uit het detentiecentrum van Abu Salim, in een buitenwijk van Tripoli. Een Afrikaanse vrouw roept dat er dringend hulp nodig is. "Deze vrouw stierf vanochtend", roept de vrouw buiten beeld. De camera zwenkt naar het lichaam van een uitgemergelde, van honger en ontbering omgekomen vrouw, een beeld dat herinneringen oproept aan de beelden uit de nazi-concentratiekampen.

"Ik heb mij jarenlang vastgebeten in dit onderzoek, omdat ik vond dat mensen moeten weten wat daar gebeurt", zegt Sally Hayden. "Dat is ook de vraag die de mensen daar mij stelden: vertel dit aan de wereld, toon hoe het hier gaat, wees onze stem!" Het was een onderzoek dat haar bij momenten mentaal sloopte en ook op doodsbedreigingen kwam te staan.

"Maar ik dacht: als Europeanen zouden weten dat er in hun naam oorlogsmisdaden begaan worden, en misdaden tegen de mensheid, zouden ze dat oké vinden? Ik zou denken van niet. Maar misschien heb ik het fout?"