De Dode Zee is stervende: ‘Het publiek heeft geen idee wat hier gebeurt’

Elk jaar krijgt Jake Ben Zaken er ongeveer 15 meter strand bij. “Vorig jaar kwam het water nog tot hier”, zegt hij, terwijl hij over het strand naar zijn boot loopt. “En zie je dat ding daar?” De man wijst naar een punt ver weg, boven op een zandheuvel. “Zeven jaar geleden kon ik mijn boot daar aanmeren.”

De Dode Zee sterft. Het water waar toeristen vanuit de hele wereld naartoe reizen omdat ze hier als badeendjes aan het oppervlak blijven dobberen, zakt ieder jaar ongeveer anderhalve meter - alsof er in de diepte een stop uit de badkuip is getrokken. En dus wordt de zee kleiner. Ze is ongeveer 15 procent minder diep en een derde minder groot dan vijftig jaar geleden.

“De ramp voltrekt zich voor mijn ogen”, vertelt Ben Zaken, een Israëliër die vlak bij de Dode Zee woont en toeristen op zijn bootje meeneemt over het water. Op deze manier laat hij mensen zien wat er gebeurt. De grillige vormen van de afbrokkelende kustlijn, de zoutparels die achterblijven op het strand en de gigantische zoutchampignons die hun kop uit het water omhoogsteken - het is van een magische schoonheid die afkomstig lijkt uit een andere wereld. “Maar het is allemaal het gevolg van het terugtrekkende water.”

Dat heeft, simpel gezegd, twee oorzaken: er komt te weinig water binnen, en er gaat te veel water uit. Eigenlijk is de Dode Zee helemaal geen zee, maar een enorm meer dat 430 meter onder de zeespiegel ligt - ’s werelds laagste punt op het land. Het wordt gevoed door de rivier de Jordaan, die ooit loom door het oude land stroomde, maar tegenwoordig niet meer is dan een flauw stroompje. Als Jezus hier nu in het water zou springen om zich te laten dopen, zou hij het risico lopen zichzelf lelijk te verwonden.

Water is schaars in deze regio, dus iedereen (Syrië, Israël, Jordanië) bouwt dammen in de rivier om zijn akkers te kunnen bevloeien en zijn inwoners van drinkwater te voorzien. “En als je moet kiezen tussen het in stand houden van een natuurlijk wonder, of het in leven houden van je bevolking, dan verliest de Dode Zee”, zegt Noam Bedein, een fotograaf die het Dead Sea Revival Project heeft opgericht om de destructie onder de aandacht te brengen.

Daarnaast verdampen chemische bedrijven water uit de Dode Zee om kostbare mineralen te winnen. De Dode Zee bestaat uit een noordelijk en een zuidelijk deel, met in het midden een wespentaille. Vanuit de auto is direct zichtbaar in welk deel die bedrijven actief zijn: na een urenlange rit door een maanlandschap doemen er plotseling rokende schoorstenen, kronkelende buizen en enorme tanks op - midden in de woestijn. Ook het water ziet er anders uit. Terwijl het noordelijke bassin op sommige plaatsen meer dan 300 meter diep is, bestaat het zuidelijke deel uit louter ondiepe plassen, omgeven door dijkjes. Eigenlijk is dit bassin - vlak bij de plek waar volgens de Bijbel de steden Sodom en Gomorra zijn verwoest en de vrouw van Lot in een zoutpilaar veranderde - helemaal geen onderdeel van het meer.

“Bedrijven pompen water uit het noordelijke deel hiernaartoe, zodat het kan verdampen en mineralen als kalium en magnesium kunnen worden geoogst”, legt Bedein uit. En terwijl het water verdwijnt, verandert het landschap. Een kleine dertig jaar geleden reed je op de snelweg nog langs een helderblauw vlak vol dansende lichtvlekken. Nu is dat blauw er nog steeds, maar je kunt het alleen op de hoge punten van de weg zien, ver weg, in de diepte. Verder is er alleen het grillige rood, bruin, geel en grijs van de Negev-woestijn. Dat levert levensgevaarlijke situaties op. Terwijl het meer opdroogt, verdwijnen de ondergrondse zoutafzettingen en ontstaan er grote holten onder een dunne korst van zand. ‘GEVAAR!’, waarschuwen borden langs de kant van de weg. Duizenden zinkgaten hebben hier al mensen, auto’s, parkeerplaatsen en bedrijven opgeslokt.

Een van die bedrijven is het resort Ein Gedi Spa, dat aan het water was gebouwd. Nu is het honderden meters lopen om bij de kustlijn te komen. Er slingeren nog plastic stoeltjes onder verwaaide parasols, en de tegels van het lege zwembad kraken als je eroverheen loopt. Een lichtmast is omgevallen en het barretje waar vroeger ijsjes werden verkocht, is verlaten. Onder een laag stof ligt nog een oude fles zonnebrandolie.

Op sommige plaatsen meer dan

Jordaan

300m

diep

67km

is de maximale lengte.

De breedte

is maximaal

18 km

Noordelijk

bassin

Ein Gedi

Ein Bokek

Zuidelijk

bassin

Ondiepe plassen, nooit meer dan

6m

diep

Wordt volledig gebruikt voor de exploitatie van zout en mineralen zoals kalium en magnesium door Israël en Jordanië

2019

Evolutie Dode Zee

1972

1989

2011

BRON: NASA

Niveau Dode Zee

In meter onder de zeespiegel

404

408

412

416

420

424

428

432

436

1992

1996

2000

2004

2008

1998

2016

2020

Dode Zee ligt 430m onder de zeespiegel,

‘s werelds laagste punt op het land

Landgrens

Middellandse Zee

1.200

Jordanië

Israël

800

Dode

Zee

400

0

Zeeniveau

-400

-800

BRON: ISRAEL MARINE DATA CENTER

Jordaan

Noordelijk

bassin

Ein Gedi

Op sommige plaatsen meer dan

300m

diep

67km

is de maximale lengte. De breedte is maximaal 18 km

Ein Bokek

Ondiepe plassen, nooit meer dan

6m

diep

Zuidelijk

bassin

Wordt volledig gebruikt voor de exploitatie van zout en mineralen zoals kalium en magnesium door Israël en Jordanië

Evolutie Dode Zee

2019

1972

1989

2011

BRON: NASA

Niveau Dode Zee

In meter onder de zeespiegel

404

408

412

416

420

424

428

432

436

1992

1996

2000

2004

2008

1998

2016

2020

Dode Zee ligt 430m onder de zeespiegel, ‘s werelds laagste punt op het land

Landgrens

Middellandse Zee

1.200

Jordanië

800

Dode

Zee

Israël

400

0

Zeeniveau

-400

-800

BRON: ISRAEL MARINE DATA CENTER

De stilte wordt verbroken door een man die zijn hond zoekt. Toffy is ervandoor gegaan, zegt hij, en het beestje luistert slecht. De man, die zijn naam liever niet zegt, woont vlakbij op de kibboets Ein Gedi. “Ik ben hier opgegroeid”, vertelt hij, terwijl Toffy vanachter een cactus tevoorschijn komt, “en het breekt mijn hart om te zien wat hier gebeurt. Niet alleen omdat wij onze banen in de toeristenindustrie zijn kwijtgeraakt, maar omdat deze plek zo speciaal is. Als er niet snel iets wordt gedaan, raken we alles kwijt.”

Duizenden jaren al trekt de Dode Zee ontdekkingsreizigers en wetenschappers, maar vanwege de zinkgaten is 98 procent van het gebied niet meer toegankelijk. Er zijn nog drie publieke strandjes over, in bezet gebied aan het noordelijke uiteinde van de Dode Zee. Toeristen die willen meemaken hoe het voelt om in het water te liggen zonder te zinken, liefst met een foto van zichzelf waarop ze dobberend in het water een krantje liggen te lezen, moeten naar Ein Bokek, net voorbij de wespentaille, in het zuidelijke deel. Hier staan grote hotels met dure kamers en wuiven palmbomen langs de parkeerplaats bij het winkelcentrum.

Op het strand lopen gezinnen, jonge vrouwen die op hakken (in het zand, ja) selfies maken, en oudere mensen met een grote hoed op. Ze smeren zichzelf of elkaar in met de modder die wonderen schijnt te doen voor je huid - zeker bij mensen die psoriasis hebben.

“Maar Ein Bokek is nep, dat ligt aan zo’n verdampingspoel van de industrie”, zegt Ben Zaken op zijn bootje. “Daar zie je niets van de schoonheid.” Het grootste probleem is volgens de schipper het gebrek aan bewustzijn. “Er wonen in dit gebied weinig mensen, en het geld dat verdiend wordt, komt van de industrie in het zuidelijke bassin”, zegt Ben Zaken. “De overheid ziet dus geen reden om in te grijpen. Ondertussen heeft het publiek geen idee wat hier gebeurt.”

Daarom neemt zowel hij als Bedein mensen zo veel mogelijk mee het water op. “Zodra ze de magie voelen, als zij zien wat we dreigen te verliezen, raken mensen betrokken”, zegt Bedein, wiens organisatie ook een museum heeft opgericht in de Israëlische stad Arad, en contact onderhoudt in andere landen in de regio om samenwerking te bevorderen.

Want er zijn oplossingen, maar die zijn allemaal gecompliceerd en ongelooflijk kostbaar. Zo is er jarenlang gesproken over een plan om water uit de Rode Zee, die grenst aan het uiterste zuiden van Israël, naar de Dode Zee te verplaatsen. “Het zou eerst ontzilt worden in Jordanië, dat een enorm watergebrek heeft”, vertelt Bedein. “De resten zouden dan in pijpleidingen naar de Dode Zee worden getransporteerd.” Maar zowel politici als natuurbeschermers zagen te veel beren op de weg. De kosten waren hoog, het vertrouwen in buurlanden is in dit deel van de wereld laag, en de vrees was groot dat zout restwater een nieuw soort ecologische ramp zou veroorzaken in de Dode Zee.

Een optie die nog wel op tafel ligt, is om water uit de Middellandse Zee te ontzilten, en naar het Meer van Galilea te transporteren, waar de Jordaan onderweg naar de Dode Zee doorheen stroomt. “Ook hier zijn politieke hobbels”, zegt Bedein. Maar hij heeft goede hoop dat het ondertekenen van de Abraham-akkoorden twee jaar geleden - toen Israël en enkele Arabische landen relaties met elkaar aanknoopten - samenwerking dichterbij brengt. Er is in 2022 al een principeakkoord getekend om energie (Jordanië heeft alle ruimte voor grote zonneparken) te ruilen voor water (Israël grenst aan de Middellandse Zee en beschikt over ontziltingsfabrieken).

“We kunnen ons concentreren op het drama dat zich voltrekt”, zegt Bedein. “Maar ellende werkt verlammend. En de situatie is niet uitzichtloos. We kunnen het leven van de Dode Zee nog redden.”