Activist en auteur Naomi Klein: ‘Links kan echt wel iets leren van Steve Bannon als het op strategie aankomt’

‘Niet te verwarren met Naomi Wolf’, staat bovenaan op Kleins Wikipedia-pagina. Geen overbodige luxe: op sociale media, waar de vuistregel nog altijd luidt: ‘eerst schieten, dan pas vragen stellen’, worden de twee al jaren op één hoop gegooid. Klein liet dat lange tijd monkelend passeren, tot corona zijn intrede deed. De linkse activiste moest zich almaar vaker verantwoorden voor de steeds verder ontsporende theorieën van haar dubbelganger, die haar ideeën ook steeds vaker mocht verspreiden in de radicaal-rechtse podcast van voormalig Donald Trump-adviseur en MAGA-strateeg Steve Bannon en de (ondertussen afgevoerde) Fox-talkshow van Tucker Carlson. Met gelijke delen frustratie en fascinatie over de plotse ruk naar rechts van ‘andere Naomi’ dook Klein in wat zij ‘de spiegelwereld’ noemt. Dubbelganger is haar persoonlijkste boek tot nog toe geworden, en ook wel het deprimerendste.

Naomi Klein: “Ik geef het toe: tijdens het schrijven spookte geregeld de Leonard Cohen-song ‘You Want It Darker’ door mijn hoofd. Het is niet mijn vrolijkste boek, maar tegelijk bevat het ook meer humor dan mijn vroegere werk. Ik hoop dat die de pil op zijn minst een beetje verguldt.”

Eigenlijk wilde u schrijven over de vaststelling dat we onze grootste kans op een ommekeer van de klimaatcrisis verkeken hebben: de urgentie van decade zero – de jaren 10, waarin we móésten handelen – is gekomen en weer gegaan. Maar om uzelf even van die weinig opbeurende boodschap af te leiden, richtte u uw aandacht tijdens de lockdowns op Wolf.

“Je mag nooit verglijden in fatalisme: ‘Er is niks aan te doen, laat ons maar gewoon achteroverleunen en opgeven.’ Maar tegelijk is het belangrijk om toe te geven dat sommige zaken nooit meer terugkomen. Af en toe mág je gewoon rouwen om wat verdwenen is, of het nu om mensen, plekken of mogelijkheden gaat. Ik woon in British Columbia, een prachtig en relatief ongerept stukje Canada: het soort wilde natuur dat ik als kind aan de oostkust nooit gekend heb, waar het water in de jaren 70 al vervuild was en er geen zalm meer in de Great Lakes zat. De westkust is een heerlijke plek, maar ik moet nu toekijken hoe de zalm ook daar verdwijnt, hoe we steeds minder orka’s spotten, hoe de laatste stokoude bomen neergaan. Het is oké om daarom te rouwen, noodzakelijk zelfs.”

‘Ik zag niet langer een oplossing waarmee we de gevreesde sociale en ecologische dreigingen konden vermijden,’ schrijft u in Dubbelganger. Maakte u een soort geloofscrisis door?

“Laat het ons eerder melancholie noemen. Ik ken niemand die echt vrolijk wordt van de wereld vandaag. Ik zie het ook bij mijn studenten aan de universiteit: de klimaatcrisis maakte hen al langer ongerust, maar ze lijken nu ook het geloof in bewegingen kwijt te zijn, het idee dat ze als groep een verschil kunnen maken. Velen onder hen hebben deelgenomen aan de grote klimaatstakingen in 2019, de Black Lives Matter-protesten in 2020 en diverse politieke campagnes, maar blijven achter met het gevoel dat het niet heeft opgeleverd wat ze hadden gehoopt. Door onderlinge discussies over het te volgen pad vielen die massabewegingen uiteindelijk vaak ook weer uiteen.

“Daarom is het nuttig om toe te geven dat niet al onze strategieën hebben gewerkt. Het is zeer Amerikaans om niet achterom te kijken en gewoon door te stomen, maar af en toe moet je een evaluatiemoment inlassen. ‘We hebben echt van alles geprobeerd, maar we zijn nog steeds niet waar we moeten zijn. Wat is er fout gegaan en wat kunnen we beter doen?’”

Dubbelganger begint bij uw frustratie rond de verwarring met Wolf, maar groeit uit tot een poging om de wereld na de pandemie in kaart te brengen. Is de rook al voldoende opgetrokken?

“De afgelopen drie jaar hebben ons veranderd, en hoewel het nog te vroeg is voor definitieve conclusies, kunnen we toch stilaan enkele nieuwe lijnen in de samenleving onderscheiden. Sommige zijn positief – ik hoop dat we blijven onthouden hoe onderling verbonden we zijn, hoe afhankelijk van elkaar, en hoe belangrijk de zorgsector de laatste jaren is geweest.

“Maar we kunnen niet ontkennen dat de samenzweringscultuur, die de laatste jaren de vlucht vooruit heeft genomen over de klassieke opdeling van links en rechts heen, de politieke kaarten zal herschudden en reeds herschud heeft. Nog geen jaar geleden leidden antisemitische theorieën tot een couppoging in Duitsland, waar de gewapende rechts-radicale Reichsbürgerbeweging de bondsrepubliek verwierp als een complot van de deep state om het Duitse Rijk te onderdrukken. En een complotdenker als Robert F. Kennedy jr. mengt zich nu plots in de strijd voor de Democratische presidentsnominatie: dat is een kansloze campagne, maar ze zet wel weer een megafoon op allerhande desinformatie.”

Kennedy – verguisd door de Democraten, maar graag gezien op Fox News om er kritiek op president Biden te spuien – vermengt allang ontkrachte klassiekers als ‘vaccins veroorzaken autisme bij kinderen’ met nieuw materiaal als ‘covid-19 is een biologisch wapen’. Tot voor kort riep hij in de woestijn.

“Veel van die hersenspinsels circuleren inderdaad al heel lang, maar hebben de laatste jaren een vruchtbare bodem gevonden. Het is vooral belangrijk om te beseffen waaróm dergelijke complottheorieën worden verspreid: ze leiden ons af van de dingen die er echt toe doen. Neem bijvoorbeeld de verwoestende bosbranden op Maui: het vuur was amper geblust of de eerste wilde verhalen doken al op. Het begon met een ballonnetje: of de branden misschien bewust waren aangestoken door industriëlen om goedkoop bouwgrond te kunnen verwerven. Al snel deden filmpjes de ronde van mensen die beweerden dat ze een laserstraal uit de ruimte hadden zien neerdalen (gestoffeerd met oude beelden van een SpaceX-lancering, red.).”

Uw dubbelganger Wolf retweette Steve Bannons vraag of ‘een simpele bosbrand’ wel zulke schade kon aanrichten. ‘Het lijkt wel Tokio of Dresden na het bombardement…’

(dun lachje) “Het is altijd wel iets met Wolf. Maar bedankt voor de update. Ik check haar feed zelf niet meer zo obsessief als de laatste jaren, maar ik blijf alert.

“En waarom lanceert Bannon zulke ‘bedenkingen’? Omdat Bannon het liever over ruimtelasers heeft dan over klimaatverandering. Omdat Bannon nu eenmaal nóóit wil praten over klimaatverandering, aangezien hij een partij vertegenwoordigt die innig verstrengeld is met de olie- en gasindustrie. Gebeurtenissen zoals Maui zijn gevaarlijk voor hem, omdat ze mensen aan het denken zetten over de klimaatverandering en hen een duwtje kunnen geven om, wie weet, zelf iets te ondernemen. Dus zoekt hij continu naar manieren om ons af te leiden.

“De groepen die ik in mijn boek beschrijf, zoeken momenteel naarstig naar hun volgende magic carpet ride. Coronascepsis heeft hun volgers, een gemeenschap en geld opgeleverd, maar nu moeten ze stilaan een nieuw thema vinden. Dus testen ze van alles uit.”

Zoals wat?

“‘Zou het transfobie kunnen zijn? Hm, dat lijkt wel te werken. Of toch ufo’s en ruimtewezens?’ Maar ik vermoed dat klimaatontkenning hun beste hoop is om opnieuw de energie te vatten die ze tijdens de pandemie ontketenden door twijfel te zaaien over de vaccins. Die twee thema’s versterken elkaar zelfs: nogal wat politieke antivaxers hebben tegenwoordig de mond vol van ‘klimaatlockdowns’, en hoe de klimaatcrisis één groot plan is van het World Economic Forum om ons binnen te houden.”

U hebt uren en uren naar War Room geluisterd, Bannons podcast waarin Wolf geregeld te gast is. Een Joodse feministe die ooit nog Al Gore adviseerde, legt het nu aan met een voormalig adviseur van Trump, een katholieke nationalist bovendien met uitgesproken anti-abortusstandpunten: het is een opmerkelijke combinatie.

“Zeg gerust: de meest onwaarschijnlijke buddy movie aller tijden. Corona heeft de grenzen tussen links en rechts nu eenmaal stevig vervaagd.”

Wat haalt Wolf uit dat verbond?

“Wolf vond er het publiek terug dat ze op links was kwijtgespeeld in 2019, toen haar boek Outrages, over de vervolging van homo’s in Groot-Brittannië in de 19de eeuw, zware fouten bleek te bevatten. Wie fouten maakt, moet daar de gevolgen van dragen. Maar niemand verdient het om behandeld te worden zoals zij toen is behandeld: er werd keihard op de vrouw gespeeld. Ze is ook niet de eerste opiniemaakster die een bocht van 180 graden maakt nadat ze is uitgespuwd door links, en daarna op theatrale wijze omarmd wordt door figuren als Bannon en Carlson. In vergelijking met links denkt radicaal-rechts veel actiever na over hoe ze aansluiting kunnen vinden bij mensen die zich nog niet in hun kamp bevinden.”

En wat levert het Bannon op?

“Bannon is, voor alles, een politiek strateeg. Eén die links haat, macht ambieert, graag terugdenkt aan zijn tijd in het Witte Huis, en zijn hoop niet onder stoelen of banken steekt dat MAGA ‘de Democratische partij zal vernietigen’ en ‘de komende honderd jaar zal besturen’. Hij speurt de hele tijd naar thema’s en groepen die door zijn tegenstanders zijn genegeerd, en probeert die in zijn coalitie op te nemen. Dat deed hij in de eerste Trump-campagne met boze, overwegend witte vakbondsleden, die voor Obama hadden gestemd maar zich teleurgesteld van hem afkeerden toen de afbouw van de industrie hun werkgelegenheid in het gedrang bracht. Deze keer richt Bannon zijn pijlen op boze, overwegend witte vrouwen uit de voorsteden, een groep kiezers bij wie Trump het nooit goed deed. Bannon mag dan de mond vol hebben van verkiezingsfraude, ik geloof dat hij goed genoeg weet dat Trump de laatste presidentsverkiezing verloren heeft en dus nieuwe groepen moet aanboren. Enter ‘de boze coronamoeders’.”

U hebt het dan over antivaxers?

“Niet uitsluitend. Het gaat om moeders die nog altijd furieus zijn over de vaccinatie- en mondmaskerplicht, het jojobeleid rond thuisonderwijs en de manier waarop ze door progressieven afgeserveerd worden als misnoegde, geprivilegieerde ‘Karens’. Maar net zo goed om kleine zelfstandigen die tijdens de pandemie – begrijpelijk – hebben gevloekt op de dubbele standaard, toen zij hun zaak moesten sluiten terwijl grote ketens open mochten blijven. Bannons tirades over big tech, big pharma, big government en woke kapitalisme vallen zeer goed bij hen.

“Door haar eerdere boeken als De zoete leugen of de mythe van de schoonheid (1990) en Misconceptions (2001), over de medische dictatuur waarop ze botste toen ze haar eerste kind kreeg, werd Wolf in covidtijden een natuurlijke leider binnen die groep. Uiteraard wil Bannon haar aan zijn kant. Dat ze als vroeger adviseur van de Democraten ook een soort progressieve banneling en spijtoptante is, helpt bovendien het idee vooruit dat zijn beweging de traditionele politieke grenzen overstijgt: dat dergelijke figuren zich ondanks vroegere tegenstellingen toch verenigen, geeft hun strijd iets legitiems en urgents.”

Radicaal-rechts heeft nog een troef die progressieven ontberen, schrijft u: ‘een plan om er iets aan te doen, of tenminste iets wat op een plan lijkt’. Links heeft vooral veel goede bedoelingen?

“We kunnen echt wel iets leren van Steve Bannon als het op strategie aankomt. Aan de linkerzijde hebben we een vrij goed beeld van hoe onze ideale wereld eruitziet, maar het ontbreekt ons vaak aan een helder stappenplan om daar te raken. Bannon heeft de tussenstappen naar verandering, op alle niveaus, zeer helder in zijn hoofd. Wil je je eigen ideeën op het leerplan zetten en zo de toekomst van Amerika beïnvloeden? Simpel: beschuldig de bestuursleden van de plaatselijke school van nazisme en neem hun plaats in. Wil je big tech en online censuur een neus zetten? Verkas gewoon naar een eigen platform met rechtse inslag. Op alles lijkt hij een antwoord te hebben. Hij slaagt er ook zeer goed in om zijn kijkers en luisteraars, zijn War Room Army, te mobiliseren. Hij zorgt ervoor dat ze niet alleen toeschouwers zijn, maar ook deelnemers. En zij nemen dat behoorlijk serieus. Ze geloven nog dat ze de werkelijkheid kunnen veranderen, een ambitie die velen aan de andere kant een beetje zijn kwijtgespeeld.”

‘Zodra een kwestie door ‘hen’ wordt aangeraakt, lijkt ze een soort onaanraakbare no-go voor bijna alle anderen te worden,’ schrijft u. U viel er ook aan ten prooi tijdens het schrijven: plots meed u woorden als ‘ecofascisme’ omdat Wolf er ook de mond van vol had, en weigerde u Bill Gates’ jongste klimaatboek te recenseren omdat Wolf – om diverse redenen – ook een Gates-criticus is.

“Ik betrapte mezelf er de laatste jaren op dat ik onderwerpen uit de weg ging omdat Wolf ermee bezig was. Maar die valkuil moeten we vermijden. Het is niet omdat complotdenkers coronavaccins op de korrel nemen en ze als deel van een genocidaal plan van het World Economic Forum zien, dat wij uit overdreven voorzichtigheid alle kritiek op die organisatie moeten inslikken. Of geen legitieme kanttekeningen meer mogen maken bij de monsterwinsten die bedrijven als Pfizer hebben gemaakt met de vaccins. Of niet meer mogen pleiten om die vaccins gratis beschikbaar te stellen voor de hele wereldbevolking.”

Uit angst dat elke vorm van kritiek koren op de molen van complotdenkers was, namen veel progressieven dan maar radicaal het tegenovergestelde standpunt in?

“Precies. Plots werden nogal wat liberalen overenthousiaste cheerleaders voor grote farmaceutische bedrijven en hun vaccins. Waardoor het voor figuren als Bannon en Robert F. Kennedy jr. wel heel gemakkelijk werd om de – zeer gerechtvaardigde – woede en achterdocht tegenover big pharma uit te buiten. Je zag iets soortgelijks gebeuren rond de theorie dat het virus uit een Chinees laboratorium zou komen: de woorden lab leak theory nog maar vermelden was al voldoende om weggezet te worden als complotdenker. Had je een kleine bedenking over de tol die de pandemie en de quarantaines eisten van onze kinderen? ‘Niet doen, dat is een rechts talking point!’ Met dat soort zelfcensuur doe je de Bannons van deze wereld alleen maar een plezier. Het hóéft niet zo zwart-wit te zijn, we kunnen gerust wat complexiteit aan.”

U ziet ook een link tussen de verwaarloosde staat van de planeet en onze ego’s. ‘Eigenlijk is het op een ziekelijke manier heel logisch dat dit tijdperk van personal branding zo naadloos samenvalt met een ongekende crisissituatie van ons gedeelde thuis.’ Op welke manier?

“Dubbelganger is eigenlijk een paard van Troje. De kans is groot dat je als lezer denkt dat het boek louter over ‘hen’ gaat, over de tegenpartij: de mensen die we afgeschreven hebben als ‘wappies’. Maar zoals altijd in dubbelgangerliteratuur gaat het uiteindelijk toch weer over de protagonist (lacht). Ik toon de verschillende manieren waarop we dubbelgangers van onszelf creëren. En ze hebben één ding gemeen: ze dienen allemaal als afleiding. Complottheorieën zijn een belangrijke afleiding, en de spiegelwereld ook – onze mateloze fascinatie voor de tegenpartij. Maar het narcistische gestaar naar ons eigen spiegelbeeld op sociale media, naar likes en reacties, is er net zo goed één. We zitten met een complexe planetaire crisis die een collectieve aanpak op internationale schaal vergt: we zijn daartoe in staat, het is alleen heel intimiderend. Het is veel makkelijker om je te concentreren op jezelf, op je eigen merkje.

“Maar de idee dat er ettelijke versies van onszelf zijn, herinnert er ons ook aan dat we een keuze kunnen maken: welke versie willen we zijn? De versie die de afgelopen jaren applaudisseerde voor de zorg? Of de versie die in de supermarkt mensen opzijduwde om toch maar de laatste rol toiletpapier te kunnen hamsteren?

“Je kunt je eindeloos afvragen: ‘Hoe is iemand als Wolf zo geworden?’ Maar nog vele malen interessanter vind ik de vraag: ‘Welk systeem biedt de grootste kans dat onze beste eigenschappen versterkt worden?’”

U voerde bij de vorige Amerikaanse presidentsverkiezing campagne voor Bernie Sanders en zijn Green New Deal. In juni liet Sanders weten dat hij niet meer zal opkomen en dat hij de herverkiezing van president Biden steunt. Betreurt u zijn beslissing?

“Was het een grote verrassing dat hij het niet zou opnemen tegen de zittende Democratische president? Nee. Bernie had in de vorige campagne al duidelijk gemaakt dat hij geen stokken in Bidens wielen wilde steken. Zelfs toen hij nog in de running was, was hij al zeer terughoudend: hij wilde Biden niet rechtstreeks aanvallen. Een open Democratische voorverkiezing was waarschijnlijk een andere zaak geweest. Al zou het fijn zijn om ook eens wat jongere presidentskandidaten te zien.”

Hoe ziet Bidens klimaatrapport er voorlopig uit?

“Het is dubbel. Geen enkele Amerikaanse president heeft ooit meer miljarden uitgetrokken voor groene infrastructuur. Er beweegt van alles op het vlak van hernieuwbare energie. Maar hij heeft niet genoeg gedaan. Want het louter béter doen dan zijn voorgangers is gewoon niet voldoende. Ik maak me bovendien zorgen dat Biden te traag uit de startblokken is geschoten: als de Amerikanen de voordelen van zijn groene investeringen nog niet voelen in het dagelijks leven, weet ik niet of hij op een tweede termijn kan hopen. En dan? Dan zetten we pas echt stappen terug.”

Dit gesprek startte met ‘You Want It Darker’. Misschien moeten we afsluiten met een hoopvollere Cohen-lyric: ‘There is a crack in everything. That’s how the light gets in’. Waar ziet u toch wat licht binnenvallen?

(lacht) “Wat mij troost, is de gedachte dat ik óók niet weet wat er gaat gebeuren. Zowat elk belangrijk keerpunt in de recente geschiedenis was voor mij een complete verrassing. Plots stromen miljoenen mensen wereldwijd de straten in om actie te eisen, zoals bij de klimaatstakingen in 2019 of de Arabische Lente in 2010. Als je achteraf met de organiserende activisten praat, zeggen ze vaak hetzelfde: ‘Vorige week stonden we hier zowat op ons eentje. Nu daagt plots iederéén op.’ Daarom geef ik niet zo makkelijk toe aan de wanhoop. Want ik had Greta Thunberg ook niet zien aankomen. Of de briljante Alexandria Ocasio-Cortez, die als jongste vrouw in de geschiedenis werd verkozen voor het Amerikaanse Congres. Zelfs Bernie had ik niet zien aankomen. Ik weet dus ook niet wat de toekomst brengt. We kunnen alleen maar zorgen dat we klaarstaan.”

© Humo