plusartikels
Tweede Wereldoorlog
Bedevaart naar fort Breendonk: hoe houd je een herdenking als er geen getuigen meer zijn?
De jaarlijkse bedevaart naar het Fort van Breendonk, tijdens WO II een SS-gevangenis voor politieke gevangenen, vond woensdag voor de eerste keer plaats zonder overlevers van de ‘hel van Breendonk’. ‘We zullen hun verhalen nog harder koesteren.’
‘Meerdere keren lag ik in mijn slaap te roepen in bed. Mijn vrouw moest mij wakker maken. Ik ben niet zo’n prater over wat ik daar heb meegemaakt. Als er niet naar gevraagd wordt, begin je er zelf niet over.’ Dat vertelde Louis Boeckmans op zijn 98ste in een interview op Youtube over zijn tijd in de SS-gevangenis in Breendonk. Boeckmans is twee jaar geleden overleden, enkele maanden na baron Roger Coekelbergs, die honderd was. Zij waren de laatste getuigen van de misdaden van de Duitse bezetter in het fort van Breendonk.
Woensdag werden de vaandels voor het eerst gehesen zonder overlevenden die het allemaal zelf hadden meegemaakt. De speeches van de excellenties hadden geen aanspreekpunt meer. Het verlies van mensen zoals Boeckmans en Coekelbergs is een klap voor de herdenking in Breendonk. ‘We zitten op een schakelmoment in onze herinneringscultuur’, vertelt historicus en leerkracht Pieter Serrien. Hij publiceerde samen met Boeckmans een boek over diens leven als verzetsman tijdens de oorlog. ‘We zullen het moeten stellen met de verhalen van een verdwenen generatie. Maar anders dan bij de Eerste Wereldoorlog, hebben we veel meer getuigenissen uit de eerste hand kunnen opschrijven en bewaren. We zullen hun verhalen nu nog harder koesteren.’
Militair karakter
Sinds 1944, toen de Duitse bezetter al was gaan lopen maar nog voor het einde van de oorlog, zakt ieder jaar een groep oud-gevangenen af naar het fort van Breendonk. ‘Ze noemden het een bedevaart, want zo was het ook echt, eucharistieviering inbegrepen’, vertelt Jef Vrelust, coördinator in wat vandaag Nationaal Gedenkteken Fort van Breendonk heet. Een allegaartje van conservatieve katholieken, verzetsstrijders en communisten zakte telkens opnieuw af naar het fort om hun leed binnen die muren te herdenken.
De allereerste herdenking in Breendonk vond al plaats in 1944, toen de Duitsers al weg waren maar de oorlog nog bezig was. — © rr
Het waren die oud-gevangenen die gedurende decennia niet alleen de bedevaart, maar de hele site beheerden. Het leidde tot een authentieke herdenking. De overheid ondersteunde die financieel, maar legde niets op van bovenaf. Met de jaren en de grijze haren liet de vereniging van oud-gevangenen de organisatie van het evenement steeds meer los. Op hun vraag sprong defensie in het gat. ‘Daardoor heeft de herdenking een traditioneel militair karakter gekregen’, gaat Vrelust verder. ‘Voor de oud-gevangenen was dat geen probleem, maar het heeft het verhaal van Breendonk een beetje onder een stolp gezet.’
Dat heeft weleens tot conflicten geleid. In 1978 werden enkele homoactivisten die aan de herdenking wilden deelnemen, aan de deur gezet. Voor hen was toen geen plaats. Intussen is er veel veranderd, maar de herdenking is intact gebleven, al was het moeilijk om een nieuw publiek te bereiken. ‘Let op, het zijn steeds weer diezelfde gezichten, die ieder jaar naar Breendonk afzakken, die de herinnering in leven hebben gehouden. Een formele herdenking kan een jonge generatie afschrikken.’
Nieuwe verhalen
De geschiedenis is nooit helemaal voorbij. Er zijn altijd nog hoeken en kieren met nieuwe verhalen. Er is een nageslacht, dat op zijn beurt weer een ander nageslacht krijgt, dat niet kan of wil vergeten. In Breendonk zijn er vandaag gidsen die afstammen van oud-gevangenen. ‘Zij zijn doorvertellers geworden’, zegt Serrien. ‘Ze hebben er hun missie van gemaakt om de verhalen die aan hen werden toevertrouwd, te delen met de buitenwereld.’
Het verhaal van Breendonk leeft ook door in de cellen en de bunker zelf. ‘De Eerste Wereldoorlog heeft zijn graven bij Ieper, de tweede heeft Breendonk en Dossin als bewijzen dat herinneren nodig is’, zegt advocaat Jos Vander Velpen. In 2020 publiceerde hij een boek over het leven in Breendonk. ‘Het fort ligt er vandaag nog in al zijn gruwel en grauwheid bij zoals toen. Bezoekers worden er onmiddellijk geconfronteerd met dat pijnlijke verleden. Voor mijn part heb je geen speciale dag nodig om te herdenken. Daar, in die bunker, kun je hun verhalen niet in twijfel trekken.’
Breendonk, kamp van de sluipende dood
- Tussen 1940 en 1944 verbleven er in Breendonk ongeveer 4.000 Joden, ‘asociale elementen’ en politieke gevangenen.
- Er werden tussen 300 en 350 gevangen geëxecuteerd, 21 slachtoffers werden opgehangen.
- 2008 gevangenen werd weggevoerd naar concentratiekampen in het oosten.
Bron: Jos Vander Velpen, Breendonk, kroniek van een vergeten kamp
