Schrijnende exodus komt op gang uit Nagorno-Karabach

Auto’s vol met huisraad, wanhopige vrouwen met kinderen op de arm, verwarde bejaarden die, ondersteund door Russische soldaten en Armeense hulpverleners, de grens overstrompelen. Uit de belegerde Armeense enclave Nagorno-Karabach komen deze dagen niets dan schrijnende beelden. Na de hevige aanval vorige week van Azerbeidzjan kwam afgelopen weekend de verwachte exodus op gang en bereikten de eerste drieduizend Armeense vluchtelingen de grens, waar zij werden opgevangen door landgenoten, familieleden en medewerkers van het Rode Kruis.

Hoewel hij eerder liet weten dat hij nog hoopte op een oplossing, zei de Armeense premier Nikol Pasjinian zondag dat hij verwachtte dat alle 120.000 inwoners het gebied uiteindelijk zullen verlaten. Dit zouden ze doen uit vrees voor etnische zuiveringen en een opgejaagd bestaan onder Azerbei-dzjaans bewind. Dat werd bevestigd door de adviseur van de Armeense autoriteiten in Karabach, David Babajan. “Ons volk wil niet leven als deel van Azerbeidzjan. 99,9 procent verkiest om ons historische land te verlaten”, zei Babajan zondag aan Reuters.

Vorige week dinsdag lanceerde het Azerbeidzjaanse leger een aanval op de enclave, die zich begin jaren 90 onafhankelijk verklaarde, maar internationaal geen erkenning kreeg. Vierentwintig uur lang werden huizen en militaire doelen onder vuur genomen en zaten Armeniërs zonder voedsel, licht en internet. De inwoners kampten de afgelopen maanden met een humanitaire crisis vanwege een blokkade door Azerbeidzjan van de Lachin-corridor, de enige toegangsweg naar het gebied. De Russische vredesmacht, die sinds de oorlog van 2020 in het gebied gestationeerd is, deed tot woede van de Armeniërs weinig om het geweld te stoppen.

Terroristisch

Eén dag later kwam het, onder begeleiding van Rusland, tot een staakt-het-vuren en startten er onderhandelingen over de volledige integratie van het gebied in Azerbeidzjan. De Azerbeidzjaanse president Ilham Aliyev zei weliswaar de rechten en de veiligheid van Armeniërs te zullen garanderen, maar geen enkele Armeniër hechtte waarde aan zijn woorden. Azerbeidzjan beschouwt de koppige Karabach-Armeniërs – die de afgelopen decennia in vier oorlogen de wapens opnamen – als “terroristen” en voert een schrikbewind tegen de bevolking met ontvoeringen, arrestaties en geweld. Uit angst voor Azerbeidzjaanse wraakacties besloten velen het gebied te verlaten.

Om de nood van de tienduizenden achterblijvers te lenigen werd zondag de zogenoemde Lachin-corridor geopend en konden de eerste hulpgoederen het gebied bereiken. Ook kwamen de eerste journalisten het gebied binnen, die door Azerbeidzjaanse soldaten langs de buitgemaakte wapens werden geleid.

De Karabachse journalist Siranusj Sargsian vertelde de BBC dat vooral jongeren willen vertrekken. “Ik ken niemand van mijn leeftijd die hier onder de huidige omstandigheden wil blijven. Aan de andere kant zeggen mijn bejaarde familieleden dat ze hier willen sterven. Zij hebben hun zoons verloren in eerdere Karabach-oorlogen.”

Grote Terugkeer

Hoewel internationaal met ontzetting is gereageerd op de Azerbeidzjaanse aanval, kwam die voor Armeniërs geenszins onverwacht. Vorig jaar december kondigde president Aliyev een “Grote Terugkeer”-campagne aan, bedoeld om gevluchte Azerbeidzjanen terug te laten keren naar Karabach. Daar waren zij tijdens de Eerste Karabachoorlog (1988-1994) verdreven door Armeniërs, die met de val van de Sovjet-Unie aansluiting zochten bij Armenië. In een bloedige strijd raakte een miljoen mensen op drift, en vonden aan beide zijden ernstige oorlogsmisdaden plaats. “Ik weet zeker dat er een tijd zal komen dat onze landgenoten [...], hun familieleden, kinderen en kleinkinderen naar ons historische land zullen terugkeren”, zei Aliyev in een speech. Meteen begon hij de blokkade van Nagorno-Karabach.

Dit voorjaar begon president Aliyev te dreigen met een militaire interventie en eiste hij de ontbinding van alle Armeense instellingen in Karabach. “Ofwel komen zij nederig naar ons, ofwel zal de situatie zich in een andere richting ontwikkelen. Wij hebben de capaciteit om een operatie uit te voeren. Het zogenaamde ‘parlement’ moet worden ontbonden, het element dat zichzelf ‘president’ noemt, moet zich overgeven en alle ‘ministers’ en andere functionarissen moeten hun post verlaten”, zei Aliyev in mei. Vorige week voegde hij de daad bij het woord.

Landhonger

Armeniërs vrezen dat de Azerbeidzjaanse landhonger niet is gestild met de inname van Karabach. Al jaren aast Bakoe met de steun van Turkije op een doorgang naar de Azerbeidzjaanse exclave Nachitsjevan, ten westen van Armenië ingeklemd tussen Iran en Turkije. Daarvoor moet Bakoe een doorgang forceren door de Armeense provincie Sjunik, in Azerbeidzjan aangeduid als Zangezur. “Wij gaan de Zangezur-corridor aanleggen, of Armenië dat nu wil of niet”, zei Aliyev in 2021.

Zijn vader en voorganger Heydar komt uit Nachitsjevan. Aliyev wil al jaren een weg- en railverbinding aanleggen tussen Azerbeidzjan en de exclave om de handel met Turkije een duw te geven. De Armeniërs vrezen dat Aliyev met de corridor de zuidelijke provincie Sjunik wil afsnijden van de rest van hun land.

Hoewel Iran zou kunnen profiteren van de corridor, worden de Azerbeidzjaanse ambities in Teheran met argusogen bekeken. Niet alleen huisvest Iran een grote Armeense minderheid, het vreest zijn politieke invloed op – en transportroutes via Armenië naar – Rusland te verliezen. Het Iraanse Defensieministerie liet zondag weten dat het land grenswijzigingen in de regio niet zal tolereren.

Maar dankzij de militaire en politieke steun van het machtige Turkije voelt Aliyev zich sterker dan ooit. Die steun bleek maandag nog eens toen Aliyev besloot de Turkse president Erdogan uitgerekend in Nachitsjevan te ontvangen om te praten over de situatie in Karabach. Erdogan sprak zijn volledige steun uit voor de positie van Azerbeidzjan. “Iedereen accepteert dat Karabach Azerbeidzjaans grondgebied is. Het opleggen van een andere status zal nooit worden geaccepteerd”, aldus Erdogan. Ook zei hij erop te vertrouwen dat Armenië zijn “verplichtingen” over een corridor door Sjunik/Zangezur zal nakomen.

Ontmoeting in Granada

Terwijl Aliyev en Erdogan theedronken, arriveerde in de Armeense hoofdstad Jerevan een Amerikaanse delegatie onder leiding van USAID-directeur Samantha Power. Zij had een brief bij van de Amerikaanse president Biden aan Pasjinian. Daarin sprak Biden zijn steun uit voor de Armeniërs. De militaire aanval van vorige week brengt een door Amerika en Europa geleid vredesproces in gevaar, waarmee het Westen in het vacuüm stapte dat Rusland vorig jaar achterliet door de oorlog in Oekraïne. Maar Armeniërs zijn woedend op Pasjinian, die zij ervan beschuldigen de oorlog van 2020 te hebben verloren, en daarmee hun geliefde Karabach.

Toch lijkt het er volgens mediaberichten op dat een eerder gepland gesprek tussen Pasjinian en Aliyev begin oktober zal plaatsvinden. In het Spaanse Granada zullen zij elkaar ontmoeten in aanwezigheid van de Franse president Emmanuel Macron, de Duitse kanselier Olaf Scholz en EU-chef Charles Michel. De vraag is of er dan nog Armeniërs zijn in Karabach. De Karabachse regeringsadviseur Babajan vreest van niet. “Het lot van onze arme mensen zal de geschiedenis ingaan als een schande voor het Armeense volk en voor de hele beschaafde wereld.”