Nagorno-Karabach: het einde van de enclave en mogelijk het begin van een uitbreidend conflict?

Duizenden Armeense inwoners trekken weg uit Nagorno-Karabach, dat vorige week na een kort maar hevig offensief volledig onder controle lijkt te komen van Azerbeidzjan. Via de Latsjin-corridor steken ze de grens over met Armenië.

De Armeense president Nikol Pasjinian gaat ervan uit dat alle 120.000 inwoners van Nagorno-Karabach naar Armenië zullen trekken. Als het gebied daadwerkelijk leegloopt, zou dat de facto het einde betekenen van de enclave Nagorno-Karabach. En ook van "de kwestie Nagorno-Karabach", een conflict dat sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie sluimert en af en toe oplaait. 

Voor de Karabach-Armeniërs is het een pijnlijke uittocht uit de regio waar velen van generatie op generatie leefden. Maar het gebied waar ze woonden is al heel lang het decor van volksverhuizingen.

Drie jaar geleden al trokken veel Armeense inwoners weg uit Nagorno-Karabach, toen een groot deel van het gebied tijdens de tweede Karabach-oorlog werd heroverd door Azerbeidzjan. Zij vreesden toen - net als nu - dat Azeri's willen terugkeren naar het gebied.

Naar schatting 700.000 Azeri's werden uit Nagorno-Karabach en gebieden daarrond verdreven toen dat na de eerste Karabach-oorlog (1988-1994) onder controle kwam van Armenië. Zo'n 230.000 Armeniërs werden op hun beurt verdreven uit Azerbeidzjan. Aan beide kanten vonden in die jaren wreedheden en etnisch geweld plaats, die nog lang niet vergeten zijn.

De vrees voor etnische zuiveringen en wraakacties is nu ook wat de Armeniërs wegdrijft uit Nagorno-Karabach. 

"Die vrees is voor een stuk terecht", zegt Dries Lesage, professor Internationale Politiek aan de Universiteit Gent. "Nagorno-Karabach, een enclave die 30 jaar lang in handen was van Armenië, is opgedoekt in een tijdspanne van 24 uur, in een korte maar zeer hevige oorlog. Als je dan ook in de steek wordt gelaten door je grootste bondgenoot, Rusland, dan begrijp ik dat er onrust is. Zeker tegen de achtergrond van een zeer zware geschiedenis, met hevige emoties aan beide kanten, en veel haat, die van generatie op generatie wordt doorgegeven."

De Armeniërs leven niet alleen met de zware geschiedenis die zich de voorbije decennia afspeelde in en rond Nagorno-Karabach. Ook een ouder trauma voedt de vrees voor etnische zuivering. De herinnering aan de Armeense Genocide - de volkerenmoord op Armeniërs door Turkije in het begin van de 20 eeuw -  leeft tot vandaag sterk door in Armenië en bij de Armeense diaspora.

Ook Wouter Zweers, Oost-Europaonderzoeker bij het Clingendael Instituut, denkt dat de Armeniërs die vertrekken uit Azerbeidzjan de juiste inschatting maken dat het risico op een etnische zuivering aanwezig is. "Als je kijkt naar de hate speech die over en weer gaat, en die ook wordt uitgesproken door Azerbeidzjaanse politici, dan snap ik dat de mensen zich daar onveilig voelen", zegt hij.

Azerbeidzjan zegt weliswaar dat het de rechten van de Armeniërs in Nagorno-Karabach zal garanderen en de enclave zal integreren in het land, maar aan die belofte wordt weinig waarde gehecht. "Want tegelijk weten we dat Azerbeidzjan niet de beste leerling in de klas is als het gaat om het respecteren van de rechten van minderheden. Dat zien we ook elders in het land", zegt hij.

"Het andere probleem is dat er in Nagorno-Karabach ook mensen zijn die gevochten hebben in de oorlog in 2020. Over hen zegt Azerbeidzjan dat ze niet zomaar kunnen integreren in de Azerbeidzjaanse samenleving. Azerbeidzjan ziet hen als vijanden van de staat, die vervolgd moeten worden. Maar dat komt neer op een groot deel van de mannen die in de enclave aanwezig zijn."

Armeniërs vrezen dat de herovering van Nagorno-Karabach niet het sluitstuk is voor Azerbeidzjan. Wie de kaart bekijkt, ziet dat het zuiden van Armenië in het oosten grenst aan Azerbeidzjan, terwijl in het westen Nachitsjevan ligt. Dat is een Azerbeidzjaanse exclave die ingeklemd ligt tussen Armenië en Iran en in het noordwesten ook een klein reepje grens heeft met Turkije. 

Juist in Nachitsjevan had de Azerbeidzjaanse president Ilham Alijev eerder deze week een ontmoeting met zijn Turkse ambtgenoot Recep Tayyip Erdogan, een trouwe bondgenoot die Azerbeidzjan politiek en militair steunt. Ze hadden het daar onder meer over een verbinding van Nachitsjevan en Azerbeidzjan, door Azerbeidzjan de Zangezur-corridor genoemd.

"Azerbeidzjan is er al heel lang op uit om daar een corridor tot stand te brengen, dus op Armeens grondgebied, waar ze spoorwegen en nieuwe wegen willen aanleggen om de handel tussen Turkije en Azerbeidzjan veel vlotter te laten verlopen", zegt Dries Lesage. "Turkije is daar ook in geïnteresseerd omdat Azerbeidzjan een belangrijke handelspartner is. Maar Turkije ziet in die corridor ook een poort naar Centraal-Azië, waar ook andere volkeren leven met enige verwantschap – taalkundig en cultureel – met de Turken."

"Turkije zegt dat Armenië naar de onderhandelingstafel moet voor een veelomvattende vrede, waarin ook die corridor geregeld wordt, zonder grenscontroles voor Turkije of Azerbeidzjan. Armenië vertrouwt dat uiteraard niet en vreest dat het zo Armeens grondgebied dreigt te verliezen, en zo ook zijn handelsroute naar Iran, dat voor Armenië een van de levenslijnen is. Armenië is bang dat dit op een gewelddadige manier zal worden afgedwongen door Azerbeidzjan."