Migratie-expert Hein de Haas: ‘Het idee dat klimaatverandering tot een massale stroom van migranten leidt, daar is geen enkel bewijs voor’

Hij trok zich jaren terug uit het publieke debat om zich te bezinnen over het migratiedebat. Het resulteerde in een diepgravend boek over hoe migratie echt werkt. De Haas komt tot een opvallende constatering: de drijvende kracht achter migratie is geen armoede of conflict, maar de enorme behoefte aan arbeidskrachten in Europa.

Het doel van hoogleraar sociologie Hein de Haas, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, is om het gesprek over migratie op een genuanceerder spoor te krijgen. Met een gepolariseerd debat en simpele oplossingen komen we er niet, stelt hij.

De 22 mythes die hij ontkracht - en grondig onderbouwt met internationale onderzoeken en statistieken - zijn hardnekkige oneliners uit zowel rechtse als linkse hoek. Beide kampen lijken het over één ding eens: we leven in tijden van ongekende massamigratie. Ook journalisten en vluchtelingenorganisaties dragen bij aan dat beeld. Maar er is juist sprake van opmerkelijke stabiliteit op lange termijn, tijdelijke pieken en dalen daargelaten, toont de Haas aan.

We weten eigenlijk bar weinig over hoe migratie werkt. Wat zijn veelgehoorde misvattingen?

“Migratie is altijd of de zondebok, of de oplossing voor alle problemen. Op rechts hoor je vaak dat migranten banen afpikken, dat migratie de oorzaak is van een tekort aan huisvesting, een reden voor economische stagnatie, groeiende ongelijkheid en criminaliteit. Maar daar is geen bewijs voor. De effecten van migratie zijn daarvoor überhaupt te klein.

“Bij het pro-migratiekamp zie je meer een elitair standpunt: migratie is fantastisch voor de groei of lost het vergrijzingsprobleem op. De middenklasse en de rijkeren nemen diensten af van migranten, van uit eten gaan en schoonmaken tot het leveren van pakketjes. Het houdt hun welvaart en levensstijl in stand. Maar de 10 procent van de bevolking die het minst verdient, profiteert niet mee, en legt er zelfs op toe: ze concurreren om dezelfde banen. Zij wonen vaak ook in wijken waar migratie tot snelle verandering leidt, bijvoorbeeld als huisjesmelkers ineens veel arbeidskrachten uit het buitenland in de wijk vestigen. De voorstanders van migratie zijn daar blind voor. Zij worden niet geconfronteerd met die sociale gevolgen.”

‘In veel opzichten is de cruciale rol van arbeidsvraag als de drijvende kracht achter migratie de olifant in de kamer van het migratiedebat’, stelt u. Waarom zet u arbeidsmigratie zo centraal?

“Hoewel politici ons graag anders doen laten geloven, gaat migratie niet primair over asielzoekers en illegale migranten, maar over het vraagstuk van legale arbeidsmigratie. Ongeveer 3 procent van de wereldbevolking is internationaal migrant, en slechts 0,3 procent vluchteling of asielzoeker. Asiel is één vraagstuk, maar het grotere dossier is arbeidsmigratie. Die hete aardappel wordt steeds doorgeschoven.

“Politici trekken een rookgordijn op: ze doen alsof ze de grens dichtgooien en roepen dat migratie moet stoppen. Maar tegelijkertijd hebben we steeds meer deurtjes opengezet voor de legale arbeidsmigratie, ook voor de zogeheten kansarme migrant. We knijpen massaal de ogen dicht voor de illegale tewerkstelling van arbeidsmigranten. Zo werd ontdekt dat bij de bouw van het olympisch dorp in Parijs illegale arbeidsmigranten werden ingehuurd. Maar the show must go on. Dat is typisch voor de kloof tussen wat politici zeggen en doen, of niet doen. Ik hoop dat dit boek eraan bijdraagt dat politici minder makkelijk weg kunnen komen met leugens en het verkopen van simpele oplossingen voor complexe problemen.”

Volgens u is er geen reden tot paniek, maar wel tot zorg.

“Ja, zoals het uitbuiten van arbeidsmigranten, mensen die sterven aan de grenzen van Europa, of problemen met integratie van bepaalde groepen. We moeten toe naar een beter immigratiebeleid, en tot een betere herverdeling van migranten. Ik constateer dat nu al dertig jaar dezelfde oplossingen voor dezelfde problemen aangedragen worden en deze ineffectief zijn. Of zelfs contraproductief werken, bijvoorbeeld om migranten en asielzoekers aan de grens tegen te houden. Dat zou toch een reden voor bezinning moeten zijn.”

Het migratievraagstuk blijft actueel. Duizenden migranten komen momenteel aan op Lampedusa. Dat terwijl de Italiaanse premier Giorgia Meloni er prat op gaat dat ze migratie onder controle brengt.

“Ook in Italië is sprake van een enorme kloof tussen de economische realiteit en wat politici roepen: het land heeft ook dit jaar weer veel legale arbeidsmigranten toegelaten. De Lampedusa-crisis is veroorzaakt door het gunstige weer, toenemend racisme tegen Afrikaanse migranten in Tunesië en een verslapping van zeepatrouilles, zowel aan Italiaanse als aan Tunesische kant.

“Toen in juni een migrantenboot zonk, zorgde dat voor veel verontwaardiging. Politici worden regelmatig teruggefloten. Het is dan ook niet zo dat de publieke opinie zich massaal tegen migratie heeft gekeerd. Europese landen proberen om de grenzen van wat wettelijk mogelijk is, ook op het gebied van mensenrechten, zover mogelijk op te zoeken. Maar ze willen ook niet verantwoordelijk zijn voor massale sterfgevallen.”

In België worden alleenstaande mannen momenteel niet opgevangen. Wat vindt u daarvan?

“Het is zorgelijk als politici de grenzen van de rechtsstaat overschrijden. Het lost geen problemen op; het maakt ze eerder erger. Je kunt zeggen: we gaan niets meer doen voor een bepaalde groep. Daarmee verdwijnen ze uit beeld. Maar mensen gaan zichzelf niet deporteren, dat is een illusie. Het wegwensen en wegkijken van problemen heeft ons de afgelopen drie decennia vaak van de regen in de drup geholpen. En daarom struikelen we van opvangcrisis naar opvangcrisis. Dit is te voorkomen door een standaard-buffercapaciteit in de opvang in te bouwen, zodat we pieken beter kunnen opvangen. Hiervoor ontbreekt de politieke wil.”

Hoe zit het met mensen die naar hier komen en geen recht hebben op een status? Dit jaar schommelt de beschermingsgraad in België tussen de 40 en 45 procent. Het grootste deel van de aanvragen wordt dus afgewezen.

“In Europa hebben we een erkenningsprocedure voor asielzoekers om het kaf van het koren te scheiden. Het is zaak dat die procedure zorgvuldig en vlot verloopt. In West-Europa is de gemiddelde beschermingsgraad zo’n 50 procent, en dat percentage is opmerkelijk stabiel gebleven door de jaren heen. Er zijn dan ook geen aanwijzingen dat het aandeel zogeheten ‘nep-asielzoekers’ aan het toenemen is. Wat je wel ziet, is dat mensen op arbeid afkomen. Een asielaanvraag indienen is vaak de enige manier om uitzetting te voorkomen als ze worden opgepakt aan de grens.”

Snapt u dat beleidsmakers zeggen: we willen deals sluiten met herkomstlanden en mensen ontraden naar Europa af te reizen, en voorkomen dat ze onderweg slachtoffer worden van allerlei vormen van uitbuiting?

“Mijn ervaring is dat potentiële migranten de schouders ophalen of je uitlachen. Veel jonge Marokkanen zeggen: als er in Europa niks te halen valt, waarom bouw je dan een hek om de Spaanse enclaves Ceuta en Melilla heen? We creëren een beeld van de Afrikaan die niet weet wat hij doet. Dat is een heel elitair, of misschien zelfs koloniaal perspectief: dat wij weten wat het beste voor hen is.

“Emigratie is slechts voor een minderheid - zoals oorlogsvluchtelingen - een wanhopige vlucht. Maar dat beeld is niet representatief. Voor de meeste mensen is het een weloverwogen keuze. Het gaat vaak om ambitieuze jonge mannen of vrouwen die onderwijs hebben genoten. Negen van de tien Afrikanen komen legaal naar Europa, dat wordt weleens vergeten. Natuurlijk zijn er mensen die een te rooskleurig beeld hebben, maar dat geldt soms toch ook voor ons als we iets nieuws beginnen?”

De EU-migratiedeal met Tunesië moet mensensmokkelaars afschrikken. Heeft dat zin?

“In 1991 voerden Spanje en Italië een visumplicht in voor Noord-Afrika. Daarvoor waren Noord-Afrikanen vrij om heen en weer te gaan. Er was sprake van pendelmigratie: ze werkten dan een paar maanden per jaar in de bouw of landbouw en gingen terug naar huis. Nu bleven ze.

“De invoer van het Schengenvisum was het startpunt voor de mensensmokkel over de Straat van Gibraltar, en later over de gehele Middellandse Zee. De smokkelindustrie is er gekomen vanwége het feit dat het zo moeilijk is de grens over te gaan, terwijl de arbeidsvraag in stand bleef. Hoe strenger je grensbewaking, hoe groter die smokkelindustrie wordt. We reduceren migranten tot slachtoffers die uit de handen van mensensmokkelaars moeten worden gered, maar de paradox is dat migranten mensensmokkelaars inhuren om zichzelf te beschermen en te voorkomen dat ze worden tegengehouden.”

Internationale vluchtelingen-

stromen 1977-2022

In miljoenen

Eerste Golfoorlog (1990-1991) Joegoslavië-

oorlog

(vanaf 1991)

Oorlog in Kosovo en NAVO-

bombardement op Servië

(1999)

Ogaden-

oorlog,

Ethiopië-

Somalië

Sovjetinvasie

van Afghanistan

(vanaf 1980)

Rwandese

genocide

(1994)

4,5

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0

1977

1980

1985

1990

1995

2000

Oorlog in Kosovo en NAVO-

bombardement op Servië

(1999)

Stroom Rohingya-

vluchtelingen,

Venezuela-crisis (2017)

Russische invasie van Oekraïne (2022)

Syrische burgeroorlog

(vanaf 2011)

4,5

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0

2000

2005

2010

2015

2020

BRON: Global Migrant Origin Database / bewerking hein de haas

Internationale vluchtelingenstromen 1977-2022

In miljoenen

Eerste Golfoorlog (1990-1991) Joegoslavië-

oorlog

(vanaf 1991)

Oorlog in Kosovo en NAVO-

bombardement op Servië

(1999)

Stroom Rohingya-

vluchtelingen,

Venezuela-crisis (2017)

Ogaden-oorlog,

Ethiopië-

Somalië

Russische invasie van Oekraïne (2022)

Sovjetinvasie

van Afghanistan

(vanaf 1980)

Syrische burgeroorlog

(vanaf 2011)

Rwandese

genocide

(1994)

4,5

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0

1977

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

BRON: Global Migrant Origin Database / bewerking hein de haas

Open grenzen dan maar?

“Nee, het opgeven van grenscontroles of immigratiebeleid is een utopie. Natiestaten hebben regels nodig voor wie mag komen, werken en blijven. Maar het gaat fout als het migratiebeleid niet strookt met de economische realiteit. Als je minder migratie wilt, moet je kijken naar de grootste drijvende kracht achter immigratie, en dat is een vraag naar arbeiders. We schilderen het af alsof armoede en ongelijkheid in herkomstlanden de oorzaak is. Maar er waren nooit zoveel mensen de grenzen overgestoken - legaal of illegaal - zonder die aanhoudende arbeidsvraag.

“Je kunt er als land voor kiezen om minder afhankelijk te worden van arbeidsimmigratie. Maar dat vergt radicale veranderingen in economisch beleid. Zo kan de overheid de arbeidsmarkt reguleren, en de economische groei afremmen. Of wervingsbureaus en contracten van arbeidsmigranten strenger controleren. De vraag is of we dat willen.”

Een opmerkelijk gegeven in uw boek is dat de ontwikkeling van landen met een laag inkomensniveau leidt tot meer emigratie, niet tot minder. Hoe werkt dit?

“Migratie kost geld. Economische mogelijkheden en beter onderwijs verhogen dan ook de capaciteiten en aspiraties van mensen om te migreren. Daarom kun je er bijvoorbeeld gif op innemen dat Sub-Saharisch Afrika in de toekomst een steeds belangrijkere bron wordt van wereldmigranten. Dit is niet het gevolg van een gebrek aan ontwikkeling, maar juist een gevolg van ontwikkeling. Ik noem het de migratieparadox.

“Ook niet iedereen komt naar Europa overigens: migranten volgen economische trends. De meeste Afrikaanse migranten migreren binnen het continent. Steeds meer Afrikanen gaan naar het Midden-Oosten en zelfs naar China. Het idee dat iedereen naar Europa wil komen, is gebaseerd op een eurocentrisch wereldbeeld.”

Een ander interessante mythe die u ontkracht is dat klimaatverandering niet zal leiden tot massamigratie.

“Als mensen acuut weg moeten - zoals door een overstroming - blijkt dat de meeste mensen tijdelijk wegvluchten en daarna terugkeren naar hun buurt. En uit onderzoek naar de effecten van droogte op migratie in Afrika blijkt dat als droogte tot verarming leidt, kleine boeren geen geld meer hebben om ver weg te migreren.

“Het idee dat klimaatverandering tot een massale stroom van migranten vanuit Afrika naar Europa leidt, daar is geen enkel bewijs voor. Wat ik er ook kwalijk aan vind, is dat het de zaak voor het bestrijden van klimaatverandering schaadt. Klimaatactivisten die migratie als een issue kapen, dragen daarmee bij aan onnodige migratiepaniek, maar ondergraven daarmee ook hun eigen geloofwaardigheid.”

Er staan in Nederland en België verkiezingen voor de deur. Hoe hoopt u dat het debat over migratie zal verlopen?

“We hebben een eerlijk debat over migratie nodig. Het vereist alleen moed van politici om het echte verhaal te vertellen: enerzijds dat migratie tot op zekere hoogte onvermijdelijk is, maar anderzijds dat de lusten en lasten van migratie niet gelijk zijn verdeeld onder de bevolkingsgroepen. Een echt migratiedebat moet daarom gekoppeld worden aan een breder gesprek over de toekomst van onze samenleving en economie.”

Hoe migratie echt werkt. Het ware verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen, Hein de Haas, Spectrum, 520 p., 24,99 euro.