Verkiezingen in Polen met hoge inzet: verdere tocht naar rechts of hereniging met Europa?

De Poolse verkiezingen doen ertoe. Polen is een van de vijf grootste landen van de EU wat bevolking en oppervlakte betreft. Het staat ook hoog in de lijst van landen die het meeste geld krijgen van Europa. Toch hebben Polen en de EU niet altijd de beste relatie. Zal daar na de verkiezingen iets aan veranderen? Of komt er net nog meer conflict?

De regeringspartij PiS (Recht en Rechtvaardigheid) staat het sterkste in de peilingen. PiS is al 8 jaar onafgebroken aan de macht en had ook al die tijd een absolute meerderheid in het parlement. PiS is een rechts-conservatieve partij op ethisch-moreel vlak, maar voert een sociaaleconomisch links beleid: de partij geeft veel sociale voordelen aan gezinnen en gepensioneerden bijvoorbeeld.

De belangrijkste figuur binnen PiS is partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski. Het grootste deel van zijn politieke carrière was hij “gewoon” parlementslid, maar toch wordt hij gezien als een van de invloedrijkste politici van Polen en de man die de touwtjes bij PiS in handen heeft.

In 2010 verloor Kaczynski zijn tweelingbroer Lech, die toen president was, in een vliegtuigcrash. Het vliegtuig was onderweg naar een herdenkingsplechtigheid over de moord op Poolse militairen door de Sovjet-Unie in de Tweede Wereldoorlog. Alle inzittenden kwamen om, onder wie ook president Lech Kaczynski. Donald Tusk was toen premier. Jaroslaw Kaczynski beschuldigt Tusk er tot op vandaag van dat het bezoek niet goed was voorbereid, en dat het onderzoek naar de crash niet goed gebeurd is.

De grootste uitdager van PiS is de partij van Donald Tusk, PO (of Burgerplatform). Die trekt naar de verkiezingen met een paar kleinere partijen onder de naam KO of Burgercoalitie. PO is een liberale centrumpartij, die vooral wil dat Polen terug de regels van de rechtstaat gaat volgen.  

Donald Tusk is voorzitter van de partij PO. Hij was bezig aan een tweede termijn als premier van Polen, toen hij in 2014 voorzitter werd van de Europese Raad. Die job deed hij ook voor twee termijnen, tot 2019. Daarna keerde hij terug naar de Poolse politiek.

PiS en PO, en bij uitbreiding Kaczynski en Tusk, zijn elkaars nemesis. De Poolse politiek wordt al tientallen jaren gedomineerd door deze twee machtsblokken en hun leiders. Ze voeren dan ook vooral campagne tegen elkaar. Ook bij deze verkiezingen draait de propagandamachine van PiS volop: Tusk wordt (in de meest absurde campagnevideo’s) afgeschilderd als een marionet van Duitsland.

PiS probeert ook aan te tonen dat Tusk op goede voet staat met Rusland. De partij wilde in de aanloop naar de verkiezingen zelfs een soort onderzoekscommissie opzetten naar Russische invloed in de politiek, die Tusk uit de politiek had kunnen bannen. Dat plan is voorlopig nog niet van de grond gekomen.

Tijdens deze verkiezingen zullen de Polen ook kunnen stemmen voor een referendum. Daarin worden vier vragen gesteld, onder andere over privatisering van bedrijven, de verhoging van de pensioenleeftijd, en migratie. De formulering van de vragen duwt de kiezer meteen in een richting, en is ook bedoeld om het beleid van Tusk te verketteren.

De verkiezingen zijn ook nu weer een strijd tussen PiS en PO, maar er is een kaper op de kust die mogelijk zal bepalen of er een regering kan gevormd worden, en door wie.  

Konfederacja is een extreemrechtse, libertaire partij. Ze wordt geleid door Slawomir Mentzen en Krzysztof Bosak, twee relatief jonge mannen, die zich - altijd strak in het pak - aanbieden als alternatief voor PiS en PO. De partij richt zich vooral op jongeren, en voert ook actief campagne op TikTok.

Konfederacja profileert zich vooral met economische thema’s: het wil belastingverlagingen en schildert PiS af als een partij die alleen maar belastinggeld over de balk gooit door het aan oude mensen te geven. Konfederacja voert ook actief campagne tegen de staatssteun die Oekraïense vluchtelingen sinds de oorlog krijgen in Polen.

Daarnaast staat Konfederacja ook voor extreem conservatieve standpunten op ethisch vlak: de partij wil een totaalverbod op abortus en is ook fel tegen migratie.

Na 8 jaar komt er misschien een einde aan de regeerperiode van PiS. Dat zou een grote ommekeer kunnen betekenen voor Polen.  

Als Tusk (opnieuw) premier zou worden, zouden een aantal conservatieve beleidslijnen van PiS grondig moeten veranderen. De partij wil bijvoorbeeld abortus tot 12 weken weer legaliseren. Nu is abortus verboden, enkel als het leven van de vrouw in gevaar is, of als de zwangerschap tot stand gekomen is door verkrachting, kan een uitzondering gemaakt worden. De liberale oppositie wil ook de sterke band tussen de staat en de machtige Katholieke Kerk in Polen doorknippen.

Onder PiS is de Poolse democratie erop achteruitgegaan. De openbare media zijn een spreekbuis geworden voor de regering. De partij van Kaczynski heeft ook de onafhankelijkheid van de rechtspraak in het land sterk uitgehold. Het Europees Hof van Justitie, zeg maar de rechtbank van de EU, heeft Polen daarvoor ook al gestraft, maar de PiS-regering verroert geen vin. Tusk heeft beloofd om de rechtspraak weer onafhankelijk te maken van de politiek. Kort door de bocht zou je dus kunnen zeggen dat als PiS van de macht verdreven wordt, het weer peis en vree wordt tussen Polen en de EU.

En dat heeft ook gevolgen voor de verhoudingen binnen de EU. Naast de Europese Rechtbank, kan de Europese Unie ook met een sanctieprocedure lidstaten straffen, als ze de waarden van de EU niet volgen. Lidstaten kunnen zo – in theorie – bijvoorbeeld stemrecht in de Unie verliezen. Maar de zwakte van dat sanctiemechanisme is dat er op een bepaald moment in de procedure unanimiteit moet zijn: alle lidstaten (buiten de lidstaat waarover het gaat) moeten instemmen om over te gaan tot straffen.

Polen en Hongarije, waartegen allebei zo’n procedure is gestart, houden elkaar een hand boven het hoofd. Als Polen nu zijn kar keert, dan komt Hongarije in nauwe schoentjes. Anderzijds zit sinds de recente verkiezingen daar Slovakije nu ook mee in de vergelijking. Met premier Fico heeft de Hongaarse premier Orban alvast een nieuwe bondgenoot aan de haak geslagen.

Aan de andere kant, als na de verkiezingen een regering gevormd zou worden tussen PiS en Konfederacja, schuift het beleid in Polen nog verder op naar rechts. Dat zou kunnen leiden tot nog conservatiever beleid en nog meer ruzie met de EU: Konfederacja pleit voor een nog assertievere houding van Polen in de EU.  

Dan blijft de vraag hoe de kaarten liggen. PiS leidt in de peilingen, maar het verschil met de belangrijkste oppositiepartij, de partij van Tusk, is veel kleiner dan bij de vorige verkiezingen. De kans dat PiS dus opnieuw alleen zal kunnen regeren, is klein. Dus dan moeten er coalitiepartners gevonden worden, maar waar?

Een logische optie lijkt een regering PiS-Konfederacja. Zij het niet dat Konfederacja gezworen heeft om niet met PiS of met KO in een regering te stappen. De partij zet zich net af tegen het establishment, en zou kiezers verliezen als het met “de oude rotten” in zee gaat.

Een tweede mogelijkheid is dat Tusk samen met twee kleinere oppositiepartijen een coalitie kan vormen. Maar dat zal erom spannen. Een van de twee partnerpartijen van Tusk is een kartel van twee partijen, en om de kiesdrempel te halen, moeten die samen minstens 8 procent van de stemmen halen. Het is nog niet zeker of dat zal lukken. En zelfs als dat lukt, is het nog niet zeker of dit blok, de “liberale oppositie” zeg maar, aan genoeg zetels komt om een meerderheid te hebben.

Het lijkt er dus op dat Konfederacja een sleutelrol zou kunnen spelen. De partij zou kunnen beslissen om met PiS in zee te gaan, of een minderheidsregering van een van beide kampen te steunen. Een ander scenario is dat er helemaal geen regering kan gevormd worden, en er nieuwe verkiezingen moeten komen.  

Hoe dan ook: behoudens grote verrassingen, is het voor de eerste keer in jaren niet duidelijk wie er zal regeren in Polen, ook als de verkiezingsuitslag bekend zal zijn. En dat maakt het spannend.