Donderdag de 19de oktober van het jaar des Heren 2023 zal ongetwijfeld vermeld worden in de kronieken van de abdij van Tongerlo (Westerlo). Op die dag verhuisde de bekende replica van het schilderij Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci van het museumgebouw op het terrein terug naar de abdijkerk.

Een flinke klus, want het doek is 8,80 meter breed en 4,60 meter hoog. Het schilderij werd de voorbije weken ingepakt in een houten bekisting, waardoor het geheel nog iets groter werd. “Met een grote kraan hebben de specialisten de bekisting op twee speciaal daarvoor gemaakte rolwagentjes gehesen”, legt prior Kris De Brabander uit.

LEES OOK. Waarom ‘Het Laatste Avondmaal’ van da Vinci dat in de abdij van Tongerlo hangt een van de waardevolste kunstwerken uit de Renaissance is

Het transport, begeleid door twee kranen, trok stapvoets door de tuinen van de abdij en via het kerkhof naar de zijkant van de kerk. “Om daar binnen te geraken hebben we boven de deur een sleuf moeten laten maken in de kerkmuur en een deel van het glasraam laten verwijderen”, vertelt De Brabander. “Een verhuisoperatie die we natuurlijk alleen maar konden uitvoeren bij droog weer en bij weinig wind.” Er werden geen risico’s genomen tijdens de verhuis, die traag maar voorspoedig verliep.

Gekocht op veiling

De meest getrouwe en voor velen ook de mooiste replica van Het Laatste Avondmaal, dat oorspronkelijk door Leonardo da Vinci geschilderd werd in de eetzaal van het klooster Santa Maria delle Grazie in Milaan, is al sinds 1545 in het bezit van de abdij van Tongerlo. De congregatie kocht het schilderij destijds op een veiling in Antwerpen.

 Nadien hing het kunstwerk lang in de oude abdijkerk in Tongerlo die ondertussen is afgebroken. Tijdens de Franse Revolutie slaagden de paters erin om het doek op een veilige plaats te verstoppen, waardoor het bewaard bleef. “Meer recent, in 1919, kreeg Het Laatste Avondmaal een plaats boven het portaal in de nieuwe abdijkerk”, vertelt prior De Brabander. 

LEES OOK. “Leonardo da Vinci schilderde zélf mee replica van Tongerlo”: op zoek naar Leonardo in de Kempen

Daar bleef het hangen tot het in 1958, het jaar van de wereldexpo, naar het Koninklijk Instuut voor het Kunstpatrimonium (KIK) in Brussel verhuisde voor een restauratie. Pas in 1966 keerde het doek terug naar Westerlo en kreeg het een plaats in het toen nog nieuwe museumgebouw. Ruim een halve eeuw later voldoet dit gebouw niet meer aan de normen om er een waardevol kunstwerk te bewaren. Er is sprake van waterinsijpeling en er is geen verwarming, waardoor het werk last heeft van de vochtigheid.

Vier meter boven de grond

Daarom werd beslist een nieuwe restauratiebeurt te koppelen aan een terugkeer naar de abdijkerk. De eerste fase van de restauratie werd uitgevoerd in het museum, dat al gesloten is sinds 1 november 2021. “We hebben de verf op het doek gefixeerd”, zegt restauratrice Katrien Van Den Bosch. “Daarbij worden flinterdunne stukjes rijstpapier met speciale lijm op het doek geplakt.” De lijm moet ervoor zorgen dat er geen verfschilfertjes loskomen. Het papier is later weer weggehaald, waardoor oppervlakkig vuil mee werd verwijderd.”

Het Laatste Avondmaal wordt later dit jaar opgehangen aan een metalen constructie ruim 4 meter boven de grond. Op die manier wordt het zicht op het doek weer heel anders dan wanneer je er zoals in het museum gewoon voor staat. “Het was ook de bedoeling van de kunstenaar om het werk vanuit zo’n hoek te bekijken”, weet prior De Brabander.

“We kijken uiteraard uit naar het einde van de restauratie. Omdat het schilderij straks weer gewoon in de kerk zal hangen, wordt het voor belangstellenden ook eenvoudiger om naar het kunstwerk te komen kijken.”

Nog een jaar

De tweede fase van de restauratie gaat wellicht nog een jaar in beslag nemen. “De kader die rond het schilderij hing is nu weggenomen”, vertelt restauratrice Van Den Bosch. “Daardoor is rondom het schilderij een strook van zo’n 5 centimeter zichtbaar geworden die vroeger achter de sponning zat. Die strook gaan we eerst fixeren met vislijm zoals we al deden met rest van de zichtbare oppervlakte.”

In een volgende fase volgen ook verbeteringen aan de retouches die eerder werden uitgevoerd. “Op sommige plaatsen zijn dat donkere vlekken geworden. Als we daar allemaal mee klaar zijn, zullen de kleuren beter zijn en zal het geheel zeker frisser ogen”, zegt Van Den Bosch. “We mikken op eind 2024. In de abdijkerk zullen de omstandigheden qua vocht, lichtinval en temperatuur alleszins beter zijn.”

Wie nog nooit oog in oog stond met beroemde werk, moet dat beslist op zijn of haar bucketlist plaatsen. Het heet dat de grootmeester zelf een handje heeft toegestoken aan het schilderen van de replica.