‘Bloemen van geluk moet u zelf planten.’ ‘De beste zon is uw blije gezicht.’ Positief denken, lachen, vrolijk zijn. Jodelend door het leven gaan. Waren het olympische disciplines, dan was Bond Zonder Naam de coach die de nationale ploeg met dwingende, maar liefdevolle hand naar de overwinning moet helpen. Want ‘alleen de optimisten zullen overleven’. Wel, ze hebben niet helemaal ongelijk, zegt Elke Geraerts, professor in de neuropsychologie aan de UGent en ceo bij Better Minds at Work. ‘Optimisme is een cruciale factor van ons overlevingsinstinct, omdat het een tegenwicht vormt voor ons rationele denken. In vergelijking met andere diersoorten kunnen mensen situaties en de mogelijke gevaren behoorlijk juist inschatten. Optimisme zorgt ervoor dat we de risico’s durven te nemen die deel zijn van het leven.’ De roze bril die onze blik op potentieel onheil vertroebelt, dus.

Lang leve de optimisten! Want zonder hun luchthartigheid hadden onze voorouders misschien nooit van vreemde vruchten geproefd die achteraf best lekker of dodelijk giftig bleken. Hulpverleners zouden tijdens een pandemie niet gaan werken met het risico voor hun eigen gezondheid. Dakwerkers en glazenwassers zouden compleet overbevraagd zijn. Vermoedelijk zouden er een pak minder brandweerlui in de vuurlinie gaan staan met gevaar voor eigen leven. Misschien was ik als tiener nooit het huis uitgeglipt – sorry mama – als ik er niet van overtuigd was dat mijn escapade onopgemerkt zou blijven. En eerlijk, zou u echt nog in de wagen of op de fiets stappen als u niet geloofde dat u levend uit die slangenkuil zou komen?

Precies die diepmenselijke overtuiging dat het goedkomt, is de achilleshiel in ons redeneren die politici en reclamemakers bespelen om dingen gedaan te krijgen van ons, zegt Geraerts. ‘Zelfs de meest kritische consumenten geloven graag dat ze gezonder, gelukkiger of mooier zullen worden als ze dagcrème of yoghurt van dat ene merk kopen. En herinner je de verkiezingscampagne van Barack Obama. “Yes we can” is een doodeenvoudige, maar krachtige leuze die rechtstreeks beantwoordde aan het geloof dat de toekomst er anders kan uitzien.’

Morele superioriteit

Halleluja! Er schuilt een optimist in ieder van ons. Beter wordt het niet. Of moet het beste nog komen? De balans tussen kennis en optimisme is deels genetisch bepaald. Niet iedereen is even vatbaar voor hoopvolle boodschappen. Het leven is nu eenmaal geen ponykamp, maar daarom is paardrijden niet uitgesloten. ‘Onze levenshouding wordt grotendeels gekleurd door de verklaringsstijl die we hanteren’, zegt Geraerts. ‘Over het algemeen zien optimisten een negatieve gebeurtenis als een toevalligheid waaruit ze kunnen leren, terwijl pessimisten geneigd zijn om de oorzaak bij zichzelf te leggen en ook makkelijker veralgemenen. Waar een optimistische student zich na een slecht examen makkelijker optrekt aan de vakken die wel goed gingen, zal een pessimistische student dus sneller denken dat het hele semester om zeep is.’

Het goede nieuws: optimisme kun je leren, zegt Geraerts. ‘Je verklaringsstijl is aangeleerd gedrag dat zich al tijdens kinderjaren vormt, maar je kunt dat op latere leeftijd nog bijstellen, door bewust stil te staan bij je redenering.’ Zeg dus niet ‘verdorie, ik sta op elk kruispunt voor het rode licht’, maar ‘gelukkig geraak ik meestal vlotter op mijn bestemming’. ‘Verbeter uzelf vandaag’, want ‘de optimist heeft gelijk’. Zijn het inspirerende verzetjes, die je op weg moeten helpen naar een fortuinlijk bestaan? Of is het morele superioriteit, verpakt als een handleiding Geluk en wijsheid voor beginners? Want in een meritocratische samenleving, waarin zo ongeveer alles – van je fysieke gezondheid tot je carrière en economische status – je persoonlijke verdienste is, wordt ook geluk een individuele verantwoordelijkheid.

Hedendaagse internetfenomenen zoals het ‘Lucky Girl Syndrome’ en ‘manifesting’ zijn een navelstaarderige invulling van de eeuwenoude queeste naar geluk. Geen excuusjes meer. Tegenwoordig ligt alles wat je wilt, zo voor het grijpen. Hoe dan? Spreek gewoon uit wat je wilt, en dan krijg je wat je wilt. Dat droomhuis? Die droompartner? Die droombaan? Dat droomlichaam? Als je er maar hard genoeg in gelooft, wordt het waarheid. ‘Things are always working out for me, no matter how it looks at any point in time’, is zo’n populaire toverspreuk waarmee Tiktokkers hun wens tot werkelijkheid proberen te maken.

Omgekeerd effect

Nu, konden we onszelf gelukkig praten, dan was mentale gezondheidszorg al lang overbodig. ‘Zo werkt het natuurlijk niet. Positieve affirmaties leiden niet per se tot een gelukkig leven’, zegt Elke Smeets, professor in de positieve psychologie (Universiteit Maastricht). ‘We weten uit onderzoek dat positieve mantra’s een omgekeerd effect kunnen hebben. Omdat de doelen en verlangens die mensen uitspreken zo veraf liggen van hoe ze zich voelen, krijgen ze nog meer het idee dat ze falen. Bovendien misken je de negatieve gedachten waaruit die verlangens voortkomen.’

Gevraagd naar een oorzaak van ons ongemak met tristesse, is Smeets stellig. ‘We leggen zo veel nadruk op de maakbaarheid van geluk, dat er haast geen plaats meer is voor negatieve gedachten. Zelfs in de vraag “alles goed?” schuilt de veronderstelling dat alles voortdurend goed moet gaan. Heel wat mensen hebben nooit geleerd hoe ze kunnen omgaan met negatieve gevoelens. Alles wat afwijkt van geluk, maakt ongemakkelijk. Terwijl we net kunnen groeien in draagkracht als we erkennen dat die negatieve emoties ook bij het leven horen.’

Geluksstreven is zo oud als de mensheid zelf. Hoe werp je een positieve blik op de toekomst, zonder te verglijden in pseudotherapeutische tegelwijsheid? Simpel, begin bij de waarheid. Je hoeft geen sprookjesscenario’s te bedenken om de schoonheid van het leven te zien, stelt Smeets. ‘Probeer elke dag stil te staan bij drie dingen waar je dankbaar voor bent. Dat is al een heel effectieve manier om je blik te verruimen.’

Lees ook

 Psycholoog Inez Germeys: ‘De wetenschap worstelt met het meten van geluk’