Israël woedend op VN-baas Guterres na link tussen Hamas-terreur en "verstikkende bezetting": diplomatieke blunder of deed hij zijn job?

De VN-Veiligheidsraad van dinsdag zal nog lang blijven nazinderen. In een toespraak bij het begin van de zitting veroordeelde VN-secretaris-generaal António Guterres de "duidelijke schendingen van het humanitair recht" in Gaza. Zonder Israël bij naam te noemen, zei hij dat "geen enkele partij in een gewapend conflict boven het internationaal humanitair recht" mag staan.

Maar het was vooral het deel van zijn toespraak waarin hij de verrassingsaanval van Hamas op 7 oktober in een historische context plaatste, dat Israël de gordijnen in joeg. Volgens Guterres komt de terreur van Hamas niet zomaar uit het niets, maar is die het gevolg van de jarenlange bezetting van het Palestijnse volk door Israël.

Guterres benadrukte wel dat die context "de weerzinwekkende aanval van Hamas niet kan rechtvaardigen". Hij vindt ook dat de aanval door Hamas "op zijn beurt geen collectieve bestraffing van het Palestijnse volk kan rechtvaardigen".

Israël reageerde woest op de toespraak en verweet de secretaris-generaal dat hij terrorisme goedpraat. De Israëlische ambassadeur bij de Verenigde Naties eiste zelfs het ontslag van de secretaris-generaal. Guterres is dan weer "geshockeerd" dat sommigen zijn toespraak interpreteren alsof hij de terreur van Hamas heeft gerechtvaardigd. "Dat is vals. Het is net het omgekeerde."

Vanwaar komt die woede bij Israël? En is Guterres echt te ver gegaan? Ex-journalist en diplomatiek expert Robert van de Roer vindt in elk geval dat Guterres had kunnen voorzien welke reactie zijn uitspraken zouden uitlokken. "Je kunt zeggen: Guterres heeft gewoon moreel gelijk. Maar de vraag is natuurlijk of hij in zijn functie diplomatiek effectief is", zegt hij in "De ochtend" op Radio 1.

"Kofi Annan (VN-secretaris-generaal van 1997 toot 2006, red.) heeft ooit eens in een interview tegen mij gezegd dat een VN-baas soms een secretaris en soms een generaal is. Guterres stelde zich deze week toch meer op als een generaal en de vraag is of dat verstandig is."

Van de Roer meent dat Guterres vooral aan een oplossing moet werken, in plaats van deel te zijn van het probleem. In de eerste plaats is dat ervoor zorgen dat er een humanitaire doorbraak komt in Gaza. "Daar gaat het om. Dat is de rol van de VN. Guterres heeft het probleem groter gemaakt in plaats van kleiner", meent Van de Roer.

Volgens Van de Roer kun je deze toespraak niet los zien van de kritiek die de VN heeft gekregen in verband met de oorlog in Oekraïne. "Daar was hij aanvankelijk niet ter plaatse en zijn morele gezag en dat van de VN werd aangetast. Het lijkt alsof hij hier dacht: ik ga dat nu anders aanpakken. Ik ga nu eens de waarheid zeggen. Het is maar zeer de vraag of dat effectief is. Het lijkt alsof hij zich overschreeuwt."

Guterres heeft net "op een zeer goede manier zijn job gedaan als secretaris-generaal", vindt Dries Lesage, professor internationale politiek aan de UGent. "Die toespraak was helemaal in orde, met respect voor de feiten. Hij heeft de aanval van Hamas ondubbelzinnig veroordeeld, maar hem ook in een bredere context gezet", zegt hij in een telefoongesprek met onze redactie. Volgens Lesage is het vanuit de functie van Guterres net "passend om context te schetsen".

Maar moet een VN-baas dan niet boven de partijen staan in plaats van een kant te kiezen? "Dan kun je invloed uitoefenen. Door er zelf midden in te gaan staan, kom je zelf in de baan van de kritiek te staan", haalt Van de Roer aan. "Ja", zegt Lesage, "maar het is veel relevanter om onafhankelijk te zijn tegenover de partijen dan neutraal te zijn". "De VN is een politieke organisatie en het is niet de rol van de VN of van Guterres om neutraal te zijn. De VN moet instaan voor vrede en stabiliteit in de wereld en kritische opmerkingen horen daarbij."

Guterres heeft hier "maximaal gebruikgemaakt van zijn morele autoriteit", vindt Lesage, om op die manier "de situatie in Gaza te beïnvloeden en met zijn, vooral symbolische, macht druk uit te oefenen op de partijen". "Zijn analyse is dat het benoemen van de pijnpunten een deel van de oplossing is en die analyse is volgens mij correct."

Lesage vindt de roep om neutraliteit van Guterres een "te beperkte visie" op de rol van een secretaris-generaal. "Hij moet zijn politieke en morele rol maximaal spelen", vindt Lesage. "Als híj dit al niet meer kan benoemen, wie zal het dan wel doen? Het is maar normaal dat de secretaris-generaal de waarden van de VN uitdraagt. Als we dat in vraag stellen, leidt dat tot de degradatie van de VN. Die politieke dimensie is er en die moet er zijn."

Lesage wijst er ook op dat er in het verleden al verschillende VN-resoluties zijn goedgekeurd die de bezetting door Israël veroordelen (en die nog altijd actief zijn). "Guterres verdedigt dus de nalatenschap van zijn eigen organisatie."

Israël vroeg het ontslag van Guterres en weigerde prompt visa aan VN-vertegenwoordigers. "Ik ben het niet honderd procent zeker, maar het lijkt me vrij ongezien dat een land het ontslag vraagt van een VN-secretaris-generaal", zegt Lesage. "Dat zegt wel iets over de mindset van de huidige Israëlische regering." 

Volgens Lesage reageerde Israël vooral zo fel op het feit dat Guterres de aanval van Hamas in een bredere context plaatste. "Israël weet dat de idee dat deze aanval van Hamas een voorgeschiedenis heeft, leeft in het Westen en wil dat discours vooral niet aanmoedigen. Het wil dat er zo weinig mogelijk gepraat wordt over die bezetting. Daarom probeert het op basis van die contextualisering Guterres onderuit te halen."

Het feit dat de Israëlische politiek het voorbije jaar sterk geradicaliseerd is, speelt hier zeker mee, meent Lesage. "Tegelijk heb je ook een sterkere VN-secretaris-generaal die zijn toon heeft verscherpt." Lesage vraagt zich af of het wel zo verstandig was van Israël om het ontslag van Guterres te vragen. "Voor veel landen zal dat misschien een brug te ver zijn."