Van een prehistorische steen tot de verering van 11.000 maagden: Limburgse pareltjes kleuren topstukkenexpo MAS

De tentoonstelling markeert de twintigste verjaardag van het Vlaams Topstukkendecreet. Dat decreet zorgt ervoor dat manuscripten, schilderijen, zilverwerk, meubels of andere objecten die aan de criteria ‘zeldzaam en onmisbaar’ voldoen, niet zomaar Vlaanderen mogen verlaten en dat ze zo goed mogelijk worden beschermd en bewaard. Zo’n honderd pareltjes uit de Vlaamse Topstukkenlijst – onder meer van Magritte, Francis Bacon en Michelangelo – zijn tot 25 februari samen te bewonderen in het MAS in Antwerpen. Ze werden in bruikleen gegeven door 35 musea, kerken, bibliotheken en privécollecties.

Kaakreliek, Maaseik

“Toen de schatter binnenkwam, viel zijn mond open”

Relikwieën van heiligen zijn er in alle vormen en maten, maar de fonkelende reliekhouder met daarin een onderkaak die behoort tot de kerkschatten van Sint-Catharina in Maaseik, kent zijn gelijke niet.

Materiële overblijfselen van heiligen worden sinds de vroege middeleeuwen vereerd. “Onderbeen, schedel, tanden of een stukje vinger: voor elk lichaamsdeel dat je je maar kan inbeelden zal er wel een reliekhouder gemaakt zijn”, zegt Dietlinde Peeters, die de Maaseikse reliekhouder oppoetste in opdracht van conservatie- en restauratieplatform Iparc. “Reliekhouders zijn er in alle vormen en in elke kerk vind je wel een. Maar door de ouderdom, de unieke gebogen vorm en de mooie versiering is dit echt wel een uniek stuk.”

(lees verder onder de foto)

De reliekhouder bestaat uit onder meer zilver en edelstenen en heeft de vorm van de onderkaak die erin opgeborgen ligt sinds – vermoedelijk – de tiende eeuw. Tijdens de voorzichtige poetsbeurt werd de reliekhouder opengemaakt. “Lange tijd dacht men dat er een onderkaak van een kind in stak, maar daarvoor is ze te groot. Het is een kaak zonder tanden. De gaten van de kiezen zijn dichtgegroeid, wat erop wijst dat ze van een oudere persoon is. Maar van wie, dat weten we niet”, zegt Peeters.

De kaakreliek is eigendom van de kerkfabriek van Sint-Catharina in Maaseik, maar wordt beheerd door het museum Kerkschatten van Sint-Catharina. “In 1571 zijn de kerkschatten van de voormalige munsterkerk in Aldeneik verhuisd naar Maaseik, omdat er godsdienstige strubbelingen waren. Waarschijnlijk is deze reliek toen mee verhuisd, net als de Codex Eyckensis, die ook te zien zal zijn in de topstukkenexpo”, zegt conservator Jacques Dalemans van Musea Maaseik.

Dat de kaakreliek een uniek exemplaar is, daarover bestaat geen twijfel. “We hebben het stuk onlangs opnieuw laten taxeren. De financiële waarde kan ik niet verklappen, maar toen de taxateur binnenstapte, viel zijn mond letterlijk open. Een vergelijkbaar object van die kwaliteit had hij nooit gezien.”

Dalemans hoopt dat de topstukkenexpo kan bijdragen aan de bekendheid van de Maaseikse topstukken. “Historisch gezien is de streek rond Aken, Luik en Maastricht de plek waar de westerse cultuur weer ontstaan is na de val van het Romeinse rijk. Ik ben ervan overtuigd dat je alleen al met Limburgse topstukken een expo kan maken die meer dan de moeite is. Dat beseffen we te weinig.”

Reliekschrijn van Sint-Odilia, Borgloon

“Of de beenderen echt of vals zijn, speelde niet in de middeleeuwen”

De legende van de 11.000 maagden heeft tot heel wat heiligenverering geleid. Het absolute topstuk is het reliekschrijn van Sint-Odilia uit 1292, dat voor de gelegenheid vanuit de Sint-Odulphuskerk in Borgloon naar het MAS verhuist.

Jeroen Reyniers van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) doet al tien jaar onderzoek naar het reliekschrijn van Sint-Odilia. “Het schrijn heeft de vorm van een middeleeuwse doodskist. Zeker in de regio van Maas en Rijn was het gebruikelijk om verhalen af te beelden op de doodskist van belangrijke heiligen. Niet iedereen kon lezen en aan de hand van de schilderingen kon je toch het verhaal van Sint-Odilia leren kennen.”

Volgens de legende leefde Odilia in de vijfde of zesde eeuw. “Ze maakt deel uit van de cultus van de 11.000 maagden. Het verhaal, dat ook is afgebeeld op de kist, wil dat de 11.000 maagden samen met de heilige Ursula naar Rome zijn gegaan en op de terugweg in Keulen vermoord werden door de barbaarse Hunnen. Odilia was een van die maagden. Hoe dichter bij Keulen, hoe meer schrijnen en reliekhouders je vindt ter ere van die maagden. Alleen al in Limburg zijn het er honderden.”

(lees verder onder de foto)

De legende berust deels op een misverstand. “Oorspronkelijk waren het elf maagden, maar na een leesfout zijn het er 11.000 geworden. In de twaalfde eeuw heeft men stoffelijke resten teruggevonden in Keulen, maar dat was in feite een Romeinse begraafplaats. Die cultus is heel populair geworden in heel Europa. Elke kerk of klooster wilde die beenderen.”

Jeroen Reyniers en een team van onderzoekers kregen in 2016 uitzonderlijk de toestemming om de kist te openen. “Ze bevat textiel uit verschillende eeuwen. De beenderen in de kist zijn heel oud, uit de vierde of vijfde eeuw. Het gaat om resten van meerdere personen, zowel mannen als vrouwen. Vreemd is dat niet. Of die beenderen echt of vals zijn, is meer een vraag van nu. Voor de middeleeuwer speelde dat niet. Relieken gaven houvast in het leven en de expertise die we vandaag hebben, was er toen nog niet.”

De inhoud verandert sowieso niets aan de culturele waarde van het schrijn. “Het is absoluut een ijkpunt in de Vlaamse topstukkenlijst, omdat het het oudste beschilderde paneel van de Lage Landen is. Een archiefstuk zegt dat het van 1292 is, wat bevestigd is door ons jaarringenonderzoek. We vermoeden dat het gemaakt is door een kunstenaar in Luik of Hoei, maar zijn naam kennen we niet.”

Eeuwenlang stond het schrijn in het klooster van de kruisheren in Hoei. Toen dat tijdens de Franse Revolutie gesloopt werd, kwam het via enkele omzwervingen in Borgloon terecht.

Gegraveerde rolsteen, Lommel

Het oudste topstuk in de expo, gewoonlijk te bezichtigen in Archeohuis De Kolonie in Lommel. Een gegraveerde rolsteen van ongeveer 13.000 jaar oud die gevonden werd op de Maatheide in Lommel. Volgens experts is het het oudste door de mens versierde voorwerp in Vlaanderen.

Codex Eyckensis, Maaseik

Het oudste geïllustreerde evangelieboek dat in de Benelux bewaard bleef, uit de tweede helft van de 8ste eeuw. Behoorde oorspronkelijk toe aan de abdij van Aldeneik, nu een van de pronkstukken van Musea Maaseik.

Karolingisch reliekomhulsel, Tongeren

Relikwieën werden vaak in kostbare stoffen gewikkeld. In de schatkamer van de Tongerse basiliek bleven tientallen reliekbeursjes en -weefsels bewaard. Dit reliekomhulsel vertoont motieven en Karolingische initialen uit de negende of tiende eeuw.

Christushoofd, Tongeren

Alleen het hoofd is bewaard gebleven van het vroegromaanse kruisbeeld uit de elfde eeuw dat ooit in de dwarsbeuk van de Tongerse basiliek hing. De ogen waren oorspronkelijk met bergkristal ingelegd. Het expressieve gelaat, nu bewaard in het Teseum, toont een gelukkige Christus die de dood overwonnen heeft.

Haarnetje, Sint-Truiden

Haarnetten kennen in de 13de en 14de eeuw een ruime verspreiding in Europa als haarversiering van voornamelijk vrouwen. De Truiense haarnetjes werden gebruikt om reliekschedels aan te kleden en komen uit de schatkamer van de Onze-Lieve-Vrouw-Tenhemelopnemingkerk.

Reliekkruis, Tongeren

Een reliekkruis in verguld koper uit het Teseum. Het kruis bevat vier houders waarin relikwieën van onbekende herkomst bewaard zijn. Het kruis wordt bij de zevenjaarlijkse relieken- en kroningsprocessies nog altijd zeven keer aan de pelgrims getoond.

Reliekbuste van de heilige Pinosa, Tongeren

Reliekhouder uit het Teseum die de schedel zou bevatten van de heilige Pinosa, een van de maagden uit de martelarengroep van de heilige Ursula, waar ook de heilige Odilia deel van uitmaakte (zie hierboven). De reliekbuste werd in 1426 vervaardigd door een zekere Meester Hendrick van Tongeren.