Het massief 18-karaats gouden toilet werd gemaakt door de Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan, als maatschappijkritiek op buitensporige rijkdom en de groeiende kloof tussen rijk en arm in de VS. “Wat je ook eet, een lunch van 200 dollar of een hotdog van 2 dollar, de resultaten zijn dezelfde, in het toilet”, aldus de artiest over zijn satirische installatie.

America, met een geschatte waarde van zo’n 5,5 miljoen euro en één van drie exemplaren, werd in 2016 en 2017 eerst tentoongesteld in een toilethokje van het Guggenheim-museum in New York. Toen de tentoonstelling daar afgelopen was, bood het Guggenheim het aan Donald Trump aan. De toenmalige Amerikaanse president had gevraagd om een schilderij van Vincent Van Gogh te mogen lenen voor in het Witte Huis. Het Guggenheim weigerde dat, maar stelde voor dat hij wel gerust het toilet in bruikleen mocht nemen om te laten installeren. Voor zover geweten ging Trump niet in op het aanbod.

In 2019 verhuisde America naar Blenheim Palace, het statige landgoed uit 1722 waar wijlen Winston Churchill geboren werd, in Woodstock nabij Oxford. Het werk werd in een met hout bekleed kamertje gezet tegenover de slaapkamer waarin de premier geboren werd die de Britten door de Tweede Wereldoorlog zou loodsen.

Het was een kunstwerk, maar het toilet was wel degelijk aangesloten op de leidingen en volledig functioneel. Bezoekers konden afspraken van 3 minuten boeken om de installatie “individueel en privaat te gebruiken” en een “ongeziene intimiteit met een kunstwerk te ervaren”. Het werd een sensatie op sociale media en in het Guggenheim hadden in totaal ruim 100.000 bezoekers aangeschoven om het te gebruiken.

“Ik ga het niet bewaken”

Over de beveiliging van het gouden kunstwerk maakte Edward Spencer-Churchill, die wel vaker tentoonstellingen organiseerde in de woonst van zijn stiefbroer, graaf James Spencer-Churchill, zich weinig zorgen. Het toilet zou te moeilijk te stelen zijn aangezien het aangesloten was. “En een mogelijke dief zal geen idee hebben wie het laatst het toilet gebruikte of wat die at. Dus nee, ik ben niet van plan om het te bewaken”, zei hij in de aanloop naar de expo.

Amper twee dagen na de opening van de tentoonstelling was het toilet al verdwenen. Op vrijdagavond was op het paleis nog een openingsfeest gehouden, dat tot rond 2 uur ’s ochtends duurde. Een paar uur later zouden dieven het paleis binnengebroken zijn. Tegen 4.50 uur op zaterdagochtend 14 september 2019 waren ze vertrokken, 7 minuten later werd de politie opgeroepen.

De dieven moeten het 90 kilo zware toilet hardhandig uitgebroken hebben voor ze volgens de politie met minstens twee vluchtwagens wegscheurden. Toen het paleis de volgende dag weer open ging, konden bezoekers achter het blauwe politielint nog duidelijk de schade aan de deur en vloer van het houten kamertje zien.

Omdat het toilet aangesloten was, veroorzaakte de diefstal “significante schade en overstroming” in het paleis. Blenheim Palace is UNESCO-werelderfgoed en is gevuld met waardevolle kunst en meubelen. Nog nooit eerder was zo’n soort diefstal gebeurd uit het gebouw, dat een “gesofisticeerd beveiligingssysteem” had, zei CEO van het paleis Dominic Hare.

Door kunstenaar zelf gestolen?

Er werd meteen druk gespeculeerd wie achter de roof kon zitten. Sommigen vermoedden dat Catellan het toilet zelf had gestolen en verborgen, om met de stunt ruchtbaarheid te geven aan zijn kunst. Hij had in 1996 dan ook al eens een galerij in Nederland leeggeroofd en de inhoud – inclusief de vuilnisbakken – als zijn eigen werk voorgesteld.

De diefstal van zijn gouden toilet werd gretig opgepikt door de media. In Woodstock doken na de roof verschillende goudkleurig geschilderde toiletten op, onder meer in een pub, waar het ding ook al snel weer gestolen werd. De ophefmakende diefstal van het origineel leverde Catellan effectief bijkomende bekendheid op. De kunstenaar verscheen naakt, achter een gouden toilet, in een reclamespot van een verzekeringsmaatschappij met de slogan “Grote kunstenaars stelen”. Maar hij had een alibi voor de avond van de roof, zwoer hij.

Cattelan zei dat hij aanvankelijk dacht dat de diefstal een grap was. Toen hij het nieuws hoorde “duurde het even voor ik besefte dat het echt was en geen surrealistische film waarin in plaats van de kroonjuwelen, de dieven een bullshit toilet meenamen”. “Ik heb altijd gehouden van rooffilms en eindelijk zit ik er in een”, zei hij ook nog. Hij noemde de dieven “grote artiesten”. “Beste dieven, alstublieft, als jullie dit lezen: laat me weten hoeveel je van het werk houdt en hoe het voelt om op goud te plassen.”

Enkele dagen na de diefstal werden al een 66-jarige en 36-jarige man gearresteerd op verdenking van samenzwering voor inbraak. In de maanden nadien werden nog eens drie mannen en een vrouw gearresteerd. Allen moesten vrijgelaten worden zonder aanklachten. Pas maandag, ruim vier jaar na de feiten, is bekendgemaakt dat vier mannen tussen de 35 en 39 jaar aangeklaagd zijn. Ze moeten op 28 november voor de rechtbank in Oxford komen.

James Sheen (39) uit Wellingborough lijkt als het kopstuk van de dievenbende beschouwd te worden. Hij is aangeklaagd voor inbraak, de overheveling van crimineel eigendom en de samenzwering daartoe. Michael Jones (38) uit Oxford is dan weer aangeklaagd voor inbraak, terwijl Fred Doe (35) uit Ascot en Bora Guccuk (39) uit Londen zullen terechtstaan voor samenzwering om crimineel eigendom over te hevelen.

Spoorloos

Het gouden toilet is nooit teruggevonden. Ook een beloning van 100.000 pond voor de veilige terugkeer van het werk, uitgeloofd door verzekeringsmaatschappij Fine Art Specie Adjusters, kon niemand overtuigen om naar voren te komen met het werk.

“Gaan we dat toilet ooit nog terugzien? Persoonlijk vraag ik me eerlijk gezegd af of het nog de vorm van een toilet heeft”, zei politiecommissaris Matthew Barber in 2021 al. “Als je zo’n grote hoeveelheid goud heb, lijkt het waarschijnlijk dat iemand het al op een andere manier van de hand heeft kunnen doen.”

Ook kunstdetective Charlie Hill vermoedde dat het toilet in stukken werd gesneden en gesmolten, waarna het goud mogelijk tot juwelen werd verwerkt.

Was de eerste gedachte van de kunstenaar nog: “Wie is nu zo dom om een toilet te stelen?”, dan gaf Maurizio Cattelan nadien toe dat hij even vergeten was dat het van goud was gemaakt. “America was de 1 procent voor de 99 procent en ik hoop dat dit nog het geval is. Ik wil positief zijn en denken dat deze diefstal een soort op Robin Hood geïnspireerde actie is.”