Verschuilt Hamas zich onder ziekenhuizen, zoals Israël beweert, en mag het die dan aanvallen? 

Een Israëlische militair wijst in het donker op wat een onderdeel van een raketlanceersysteem zou zijn. In de bijgevoegde tekst wordt gezegd dat Hamas raketten afvuurt op Israël op enkele meters van een zwembad voor kinderen en op 20 à 30 meter van een woonwijk.

Israëlische militairen vertellen dat ze een onder de grond verborgen raketlanceerder hebben gevonden, vlak bij een moskee. "De elektriciteit komt vanuit de moskee", wordt erbij vermeld. Een Israëlische militair wandelt door een gebouw van een jeugdbeweging in het noorden van de Gazastrook. Aan de ene kant muurschilderingen van jongeren, aan de andere kant van de ruimte staan raketlanceerders.

Tijdens een persconferentie toont een woordvoerder van het Israëlische leger een tot in detail uitgewerkte 3D-animatie van het Al Shifa-ziekenhuis, het grootste ziekenhuis van de Gazastrook, in Gaza-stad. En meer bepaald van wat er zich volgens het Israëlische leger onder dat ziekenhuis zou bevinden: een netwerk van tunnels en ruimtes die door Hamas gebruikt zouden worden als hun hoofdkwartier. Van een ander ziekenhuis zijn beelden verspreid die moeten aantonen dat sluipschutters van Hamas van daaruit Israëlische militairen onder vuur namen.

Het zijn allemaal beelden waarmee het Israëlische leger wil bewijzen dat Hamas zich onder de burgerbevolking mengt en burgerlijke infrastructuur gebruikt als commandocentra en om Israël aan te vallen. En dus vindt Israël dat het niet langer om burgerlijke, maar wel om militaire doelwitten gaat, die het dus mag aanvallen.

Is dat zo? Bevindt het/een militair hoofdkwartier van Hamas zich effectief onder dat Al Shifa-ziekenhuis? Vuurt Hamas raketten af vanuit of nabij scholen en moskeeën? We weten het niet honderd procent zeker, maar vermoedens zijn er al heel lang. En soms zijn het meer dan vermoedens.

"We weten dat Hamas zich bewust schuilhoudt tussen burgers, dat is gedocumenteerd", zegt Jens Franssen, defensiespecialist bij VRT NWS, in "De ochtend" op Radio 1. "In 2014 gebruikten ze bijvoorbeeld scholen als mortierposten." We weten ook dat Hamas over een uitgebreid ondergronds tunnelnetwerk (heeft) beschikt, met lange gangen en ruime kamers. Israël heeft in het verleden delen van dat netwerk vernietigd. Hoe groot het vandaag nog is, is niet duidelijk.

Volgens Chris De Cock, professor oorlogsrecht (VUB-UGent), is er een "hoge waarschijnlijkheid" dat er zich hoofdkwartieren van Hamas in of onder ziekenhuizen bevinden. "We kennen de modus operandi van Hamas, met menselijke schilden. Ze misbruiken de aanwezigheid van burgers en goederen die bijzondere bescherming genieten onder het oorlogsrecht, om zich af te schermen van legitieme aanvallen", argumenteert hij die bewering in "De afspraak" op VRT Canvas. 

"Hamas heeft geen officiële militaire basissen, het is geen regulier leger", legt Franssen uit. "En dus verschuilt het zich bewust onder de burgerbevolking. Hun tunnels liggen onder de dorpen en steden in de Gazastrook." En net als in het verleden wil Israël onder meer die tunnels vernietigen. Het doel van deze oorlog is volgens het Israëlische leger heel duidelijk: "We zijn in oorlog met Hamas en niet met de burgerbevolking in de Gazastrook." Het doel is Hamas te vernietigen. En dus moeten niet alleen de Hamas-commandanten uitgeschakeld worden, maar ook het tunnelnetwerk, de munitiedepots en opslagplaatsen voor raketten.

De vraag is: kan dat zomaar? Mag het Israëlische leger burgerlijke doelwitten, zoals scholen en ziekenhuizen, aanvallen als die gebruikt zouden worden door Hamas? In het oorlogsrecht geldt namelijk als basisregel het principe van het onderscheid: burgerlijke doelwitten mogen niet aangevallen worden. Maar deze bescherming is niet absoluut. "In het oorlogsrecht geniet geen enkel object absolute bescherming", zegt Chris De Cock. "Dat ziekenhuizen onder geen enkele omstandigheid aangevallen mogen worden, is bijvoorbeeld niet helemaal juist."

"Als dat ziekenhuis inderdaad een militair hoofdkwartier van Hamas zou huisvesten, dan is het duidelijk dat het door zijn aard, gebruik en functie een daadwerkelijke bijdrage levert aan de krijgsverrichtingen van Hamas en dat het vernietigen van dat militaire hoofdkwartier een duidelijk militair voordeel zal opleveren voor Israël", zegt De Cock in "De afspraak". En in dat geval verliest het zijn bescherming als ziekenhuis.

Verschillende experten internationaal recht en humanitair recht beamen aan de telefoon dat een doelwit dat normaal bescherming geniet, zoals een ziekenhuis of een school, inderdaad "geherkwalificeerd" kan worden tot militair doelwit. Maar dat kan niet zonder voorwaarden, klinkt het.

De informatie die Israël over die zogenaamde militaire doelwitten verschaft, is echter moeilijk te verifiëren. Hamas zelf ontkent het met klem. Ook de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch erkent dat mag overwogen worden om een ziekenhuis aan te vallen als blijkt dat Hamas vandaaruit vijandelijke handelingen zou uitvoeren die Israël schaden, maar benadrukt dat Israël tot op vandaag nog niet met voldoende bewijs is gekomen dat dat effectief ook zo is.

"Je kan niet gewoon zeggen dat een ziekenhuis of ziekenwagen misbruikt wordt", zegt Omar Shakir van Human Rights Watch Israël en Palestina aan de telefoon vanuit New York. "Je moet bewijzen dat Hamas in en rond ziekenhuizen en ziekenwagens opereert en hun aanwezigheid daar moet leiden tot acties die schadelijk zijn voor de vijand. De Israëlische regering heeft die bewijzen nog niet gegeven."

Shakir wijst er ook op dat een ziekenhuis niet onmiddellijk zijn bescherming verliest als het misbruikt wordt. "Je moet de mensen die zich er bevinden eerst waarschuwen en er moet een veilige plek zijn om naartoe te gaan en een veilige weg om naar die plek te gaan. Beide ontbreken. De weg naar het zuiden van Gaza is niet veilig en het zuiden van Gaza wordt ook gebombardeerd." Human Rights Watch is dan ook van mening dat Israël op dit moment het recht niet heeft om het Al Shifa-ziekenhuis of andere ziekenhuizen in de Gazastrook aan te vallen.

In het geval van de Gazastrook is het bovendien zo dat die ziekenhuizen niet alleen patiënten herbergen. In verschillende ziekenhuizen, maar ook in schoolgebouwen van de Verenigde Naties bijvoorbeeld, hebben duizenden tot tienduizenden mensen onderdak gezocht, in de hoop daar veilig te zijn voor de Israëlische bombardementen. Legitiem militair doelwit of niet, zulke gebouwen aanvallen, zou een bloedbad veroorzaken.

"Elke oorlogvoerende partij heeft de verplichting om alle mogelijke voorzorgen te nemen om collaterale schade aan burgers of burgerlijke goederen te vermijden en als dat niet vermijdbaar is, te beperken", zegt De Cock daarover. Hier geldt met andere woorden het principe van de zogenoemde proportionaliteit. Het militair voordeel van zo'n aanval moet altijd afgewogen worden tegenover het mogelijke aantal burgerslachtoffers, zegt een andere expert. En zelfs als een aanval toegelaten zou zijn, is er grote omzichtigheid nodig.

Belangrijk om te weten is dat over die proportionaliteit internationaal geen bindende afspraken bestaan. Verschillende experten internationaal en humanitair recht benadrukken aan de telefoon dat de beoordeling van het principe van de proportionaliteit in de praktijk uiterst moeilijk is. Dat moet telkens aanval per aanval apart beoordeeld worden. Wanneer is een aanval niet meer proportioneel? Hoeveel burgerslachtoffers zijn toelaatbaar?

Omdat er geen vaste interpretatieregels bestaan, zullen verschillende mensen die vraag verschillend beoordelen, horen we van een expert. Het internationaal recht heeft mooie beginselen, maar er is altijd marge voor verschillende interpretaties, zegt een andere expert, "anders zouden we dat nooit in een verdrag gekregen hebben". Uiteindelijk, als het zover komt, is het aan de rechter om hierover te beslissen.

Een belangrijke vraag is ook of het Israëlische leger die afweging waarover De Cock het heeft, ook consequent bij elke aanval maakt. Israël zegt dat het de voorbije maand al zeker 14.000 doelwitten  onder vuur heeft genomen. Eerder deze week was er nog sprake van "450 Hamas-doelwitten in 24 uur".

En deze week vielen er ook minstens 15 doden bij een aanval op een konvooi met ziekenwagens (een aanval die volgens Human Rights Watch als mogelijke oorlogsmisdaad onderzocht moet worden, want na hun grondig onderzoek van beelden en getuigen zijn geen bewijzen gevonden dat Hamas deze ziekenwagen gebruikte voor militairen doeleinden). Heeft het Israëlische leger voor elk van die duizenden doelwitten die afweging gemaakt? De Cock vermoedt van wel: "Ik durf er bijna mijn hand voor in het vuur te steken dat die analyse voor elke aanval wordt gemaakt."

Niet iedereen is daarvan overtuigd. Want hoe valt dat te rijmen met het hoge aantal dodelijke slachtoffers in de Gazastrook - meer dan 10.000 intussen, volgens het Palestijnse ministerie van Volksgezondheid – en de tientallen journalisten en medewerkers van de Verenigde Naties die al zijn gesneuveld? Bevonden zij zich in of nabij zogezegde militaire doelwitten? Volgens De Cock ligt het hoge aantal doden niet alleen aan de keuze van de doelwitten, maar ook aan het feit dat de Gazastrook nu eenmaal dichtbevolkt is. "Welke militaire actie je onderneemt, het resultaat zal altijd menselijk leed zijn."

Is het in zo'n dichtbevolkt gebied dan wel een goed idee om op zo'n grote schaal te gaan bombarderen? Het merendeel van de Palestijnse bevolking heeft namelijk niet om deze oorlog gevraagd. Het antwoord van het Israëlische leger luidt: het is net daarom dat we de Palestijnse burgers herhaaldelijk opgeroepen hebben om naar het zuiden te trekken.

Volgens De Cock is de vraag die gesteld moet worden of "de handelingen die Israël stelt nog conform het humanitaire oorlogsrecht zijn". "Ik durf daar nu niet neen op te antwoorden. Die analyse zal geval per geval gemaakt moeten worden. De belegering van Gaza-stad, bijvoorbeeld, is geen oorlogsmisdaad op zich."

Evengoed is de vraag in hoeverre Hamas (mede)verantwoordelijk is voor het hoge aantal doden, aangezien het er zelf voor kiest om zich onder de burgerbevolking te mengen. Het is ook geweten dat Hamas geen militaire uniformen draagt, waardoor ze nauwelijks te onderscheiden zijn van gewone burgers. Als Hamas effectief een hoofdkwartier heeft onder een ziekenhuis en de patiënten gebruikt als menselijk schild, dan is dat evenzeer een zeer ernstige schending van het oorlogsrecht, zegt een expert.

Volgens de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, Volker Turk, heeft zowel Israël als Hamas in dit conflict oorlogsmisdaden begaan. Hij verwijst naar de "wrede aanval" van Hamas en de gijzelneming van burgers en militairen en naar de "collectieve bestraffing van Palestijnse burgers door Israël" en de "onwettige verplichting aan burgers om te evacueren".

Een expert wijst er op dat Israël zijn optreden in de Gazastrook als een uitoefening van zijn recht op wettige zelfverdediging verantwoordt. Anders dan in het oorlogsrecht, waar de proportionaliteit aanval per aanval moet worden beoordeeld, wordt de proportionaliteit bij wettige zelfverdediging in haar geheel bekeken, klinkt het.

In dit geval zou dat zijn: staat de campagne van Israël tegen Hamas nog in verhouding tot de terreuraanval van Hamas op 7 oktober? Ook hier kunnen veel vragen over worden gesteld, als je ziet dat er aan Israëlische kant (volgens Israël) 1.400 mensen zijn gedood en aan Palestijnse kant (volgens het Palestijnse ministerie van Gezondheid) nu al meer dan 10.000. Gelet op de grootschaligheid van de Israëlische aanval op de Palestijnse burgerbevolking is er, naast oorlogsmisdaden, waarschijnlijk ook sprake van misdaden tegen de mensheid, geeft een expert aan.

In elk geval is duidelijk dat deze oorlog niet snel voorbij zal zijn en mogelijk nog veel meer slachtoffers zal maken. Nu wordt in het noorden gevochten, maar daarna volgt zo goed als zeker ook het zuiden. "Ook daar zijn er tunnels, ook daar zit Hamas, bijvoorbeeld onder Khan Younis, toch ook geen kleine stad", zegt Jens Franssen. "Als Israël vasthoudt aan zijn doelen, het uitschakelen van Hamas, dan spreken we wellicht over nog een aantal maanden."