CHECK - Van hormonen tot drugs en PFAS: deze misleidende uitspraken over kraantjeswater doen de ronde op sociale media
Al jaren gaan valse en misleidende uitspraken over de kwaliteit van ons kraanwater rond op sociale media. Zo zouden er hormonen in zitten die mannen vrouwelijke vormen geven, of zou het schadelijk zijn omdat het drugs, medicijnresten en PFAS bevat. Maar dat klopt niet. VRT NWS onderzocht drie van de meest voorkomende uitspraken.
In het kort:
Wat? Na onze reportage over valse watertesten vorige week, ontving onze redactie de afgelopen dagen veel vragen over de kwaliteit van kraantjeswater. Mensen vragen zich af of het schadelijk is voor onze gezondheid door mogelijke aanwezigheid van hormonen, PFAS en resten van medicatie of drugs.
Maar? De stoffen worden soms in zeer kleine hoeveelheden, die onder de wettelijke norm liggen, teruggevonden in kraanwater. Maar die concentraties zijn niet schadelijk voor onze gezondheid. Kraanwater in Vlaanderen wordt streng gecontroleerd en getest.
"En wat met hormoonverstoorders in het kraantjeswater?" Op TikTok, Facebook en Instagram vragen tientallen mensen, in de reacties op onze reportage over de valse watertest, of er hormonen, medicijnresten of PFAS in ons drinkwater zitten.
Die vragen liggen in het verlengde van tientallen misleidende uitspraken over ons kraantjeswater, die vaak al jaren de ronde doen op sociale media.
Bij de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) herkennen ze die bezorgdheid over ons kraanwater. Woordvoerder Katrien Smet benadrukt dat er geen reden is tot paniek. Ze verwijst naar de resultaten van het recentste drinkwaterrapport (2021). "In 99,51 procent van de analyses voldeed het kraanwater aan de kwaliteitseisen die opgenomen zijn in de wetgeving. De voornaamste oorzaken voor overschrijdingen van die eisen zijn slecht onderhouden kranen, kranen of koppelstukken waaruit metalen vrijkomen zoals nikkel en lood, of loden leidingen die de mensen thuis hebben."
Update 17 april 2024
In het nieuwste rapport van de VMM (2022) gaat het nog steeds om 99,51 procent van de analyses die voldoet aan de eisen.
1. "Kraanwater zit vol hormonen die mannen vrouwelijke vormen geven."
Hormonen als oestrogeen en hormoonverstorende stoffen zouden volgens mensen in de reacties en andere onlineberichten aanwezig zijn in ons kraanwater. Op TikTok menen verschillende gebruikers dat dit komt door vrouwen die de anticonceptiepil nemen. Hun urine zou in het afvalwater terechtkomen, maar niet genoeg gezuiverd worden als er kraanwater mee gemaakt wordt.
In 2011 verscheen er in het Algemeen Dagblad in Nederland een artikel dat mannen hierdoor een vrouwelijker lichaam krijgen, zoals bredere heupen en dijen. Amerikaanse experten zouden ervoor waarschuwen. De VMM en andere waterexperten benadrukken dat hier niets van aan is.
Cijfers
De hoeveelheid hormonen en hormoonverstorende stoffen, die in ons drinkwater terechtkomen, is zeer laag . Het wordt daarom niet jaarlijks gecontroleerd, klinkt bij de VMM. "Het is een erg grote groep van stoffen. In 2013 is hier oriënterend onderzoek over gedaan, waarbij we de totale oestrogene activiteit van een waterstaal hebben gemeten. De resultaten waren geruststellend. De meetresultaten in drinkwater, afkomstig uit oppervlaktewater en ondiep grondwater, varieerden van lager dan de detectielimiet tot maximaal een waarde van 1,6 ng/l estradiol equivalenten, wat onder de aanbevelingswaarde van 3 ng/l ligt", vertelt Katrien Smet van de VMM. Estradiol is een geslachtshormoon dat behoort tot de groep van oestrogenen.
Paul Bielen, hoofd van het laboratorium bij Pidpa, de producent en distributeur van drinkwater in de provincie Antwerpen, werkte mee aan die onderzoeken. "Die hormoonverstorende stoffen bleken ook amper in onze bronnen, grondwater en oppervlaktewater zoals het Albertkanaal, te zitten. De waarden lagen voornamelijk onder de 1 nanogram per liter estradiol equivalenten. Dat is verwaarloosbaar. Als er vandaag toch nog iets gevonden wordt, wordt het water voldoende gezuiverd om zo goed als alles te verwijderen."
Gezondheid
In ons land wordt afvalwater niet rechtstreeks gebruikt om kraanwater van te maken. Het gaat eerst naar een waterzuivering, daarna komt het in oppervlaktewater als rivieren terecht. "Onze waterbronnen zijn goed beschermde stromen, enkel fel verdund afvalwater kan in die bronnen terechtkomen", benadrukt Bielen.
Dat bronwater gebruiken de waterbedrijven om kraanwater van te maken. "Als die hormoonverstorende stoffen dan toch in onze bronnen zitten, dan zal een multi-barrière zuiveringstrein ze zo goed als volledig uit het geproduceerde drinkwater verwijderen, maar nul bestaat natuurlijk niet. Heel kleine hoeveelheden kunnen soms nog gemeten worden, maar die hebben geen effect op onze gezondheid." Dat bevestigt ook dit rapport van de WHO en deze Amerikaanse studies uit 2010 en 2019.
Eén anticonceptiepil
Waterexpert Bart Van der Bruggen (KU Leuven) heeft berekend hoeveel hormonen je zou binnenkrijgen via kraantjeswater als je elke dag twee liter zou drinken. "Het komt op één anticonceptiepil in totaal, en dat is al een overschatting."
Berekening in detail:
De maximumwaarde die de VMM in drinkwater detecteerde was 1,6 ng/l, maar de meeste waarden lagen daar onder. Stel dat we dus ongeveer 1 ng/l als waarde nemen. Als je dan 2 liter kraantjeswater per dag drinkt, dan krijg je 2 ng binnen op een dag.
Eén anticonceptiepil kan 50 µg/L (microgram per liter = 50.000 ng/L) hormonen bevatten. Als je die 50.000 deelt door de 2 ng, kom je op 25.000 dagen. Dat is zo'n 68,5 jaar.
Of met andere woorden, met quasi een heel leven elke dag twee liter kraantjeswater heb je in totaal het equivalent van één anticonceptiepil binnen.
Geen vervrouwelijking
"Mannen gaan dus geen vrouwelijk lichaam krijgen door drinkwater zoals die Amerikaanse studie beweert", vult Van der Bruggen aan. "De concentraties in ons water zijn daarvoor gewoon te laag."
Hij benadrukt dat vervrouwelijking of geslachtsverandering wel al is vastgesteld bij vissen en kikkers. "Het is niet correct om dat te extrapoleren naar mensen. Wij drinken water dat erg gefilterd is en leven niet in dat water zoals vissen. Maar we moeten dus wel stilstaan bij de effecten van dergelijke stoffen op de natuur."
Vanaf 2024 zullen twee hormoonverstoorders wel jaarlijks opgevolgd worden, 17 beta estradiol en nonylphenol. Vanuit Europa is beslist om ze op te nemen op de eerste Europese drinkwater watchlist, omwille van "hun hormoonontregelende eigenschappen en het risico dat ze kunnen vormen voor de menselijke gezondheid". "Een systematische opvolging is dus verzekerd", zegt Katrien Smet.
- Afvalwater wordt niet rechtstreeks gebruikt in Vlaanderen om drinkwater van te maken.
- In bronnen waar kraanwater mee wordt gemaakt, grondwater en oppervlaktewater, vinden we amper hormonen en hormoonverstoorders terug. Hetzelfde gaat op voor kraanwater.
- Ja, er kunnen dus restanten van hormonen en hormoonverstoorders in drinkwater zitten, maar die concentraties zijn zeer laag. Volgens experten en studies zo laag dat het geen effect op onze gezondheid kan hebben.
- De claim dat mannen een vrouwelijker lichaam kunnen krijgen door kraanwater te drinken, beoordelen we dan ook als onwaar.
2. "Kraanwater zit vol (resten van) medicijnen en drugs en dat maakt ons ziek."
Sommige mensen vrezen dan weer dat er (resten van) drugs en medicatie in ons drinkwater terechtkomen en dat je daardoor op lange termijn ziek wordt.
Wat drugs betreft, weten we dat er sporen van bijvoorbeeld cocaïne zitten in ons afvalwater. Uit een Europese studie eerder dit jaar bleek dat Antwerpen bovenaan de lijst van Europese steden staat. Maar afvalwater wordt gefilterd voor het in oppervlaktewater terechtkomt en daar wordt kraanwater mee gemaakt.
Cijfers
Cijfers voor drugs in drinkwater kan de VMM ons niet geven, onder andere omdat drugsrestanten niet moeten gemeten worden. "Het is een groep van stoffen waarvan we niet verwachten dat ze dermate aanwezig zijn in onze bronnen dat we ze moeten gaan opvolgen in drinkwater", klinkt het. "Uitgangspunt is dat de stoffen die echt schadelijk zijn, reeds opgenomen zijn in de officiële richtwaarden van de internationale organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie." Op die waarden moeten landen als België zich baseren voor hun drinkwateranalyses.
De aanwezigheid van medicijnen of resten ervan wordt wel uitgebreid bijgehouden. Het gaat om ontstekingsremmers, pijnstillers, röntgencontrastmiddelen en diabetesmedicijnen. In het VMM-rapport van 2021 zien we dat bijvoorbeeld ibuprofen, paracetamol en diclofenac in minder dan 1 procent van de controles gevonden werd, maar dat geen enkele stof de voorzorgswaarde (een waarde die aangeeft vanaf wanneer een stof een impact zou kunnen hebben op onze gezondheid) overschreed. Heel lage concentraties dus die niet schadelijk zijn.
Nemen we bijvoorbeeld paracetamol, een pijnstillend en koortswerend medicijn. De voorzorgswaarde ligt op 4.5 μg/l (microgram per liter). In 2021 werden er 472 stalen drinkwater getest op paracetamol. Geen enkele van die stalen overschreed die waarde (zie pagina 94 en 95 van het rapport).
Update 17 april 2024:
In het nieuwste rapport van de VMM (2022) zien we dat paracetamol nog altijd in minder dan 1 procent van de controles wordt gedetecteerd (0,4 procent). Ibuprofen (1,4 procent) en diclofenac (1,8) zitten nu net onder de 2 procent. Geen enkel van die stoffen overschreed de voorzorgswaarde.
Gezondheid
Het is zeer onwaarschijnlijk dat die lage concentraties gevolgen hebben voor onze gezondheid. "Klassiek zijn deze stoffen in ons milieu aanwezig in lage concentraties. In drinkwater vinden we ze meestal totaal niet terug of in nog lagere concentraties die vanuit gezondheidskundig oogpunt meestal te verwaarlozen zijn", zegt Katrien Smet.
Dat bevestigt de WHO in een rapport over medicijnen in drinkwater. "Merkbare nadelige gevolgen voor de menselijke gezondheid zijn zeer onwaarschijnlijk bij de huidige blootstellingsniveaus in drinkwater", staat te lezen op pagina 28.
Ook waterexpert Bart Van der Bruggen (KU Leuven) stelt dat we ons geen zorgen moeten maken. "Stoffen als drugs en medicatie worden weggezuiverd uit drinkwater door filtratie over actieve kool, wat voldoende efficiënt is. Drinkwaterproducenten monitoren dat soort componenten dagelijks om te kunnen garanderen dat die er niet inzitten."
53 mg paracetamol
Waterwetenschapper Marjolein Vanoppen (Ingenieurswetenschapper UGent) berekende hoeveel paracetamol we zouden binnenkrijgen als we elke dag van ons leven twee liter kraanwater drinken. Ze maakte die berekening op basis van een studie uit 2019, waarin de hoeveelheid medicijnen in waterbronnen over de hele wereld werden geregistreerd. "Voor paracetamol zou dat komen op 53 mg", vertelt ze. "Terwijl je dagelijks 4 gram paracetamol mag innemen." Dat komt neer op vier pilletjes.
Belangrijke voetnoot: "De studie is gebaseerd op waarden paracetamol die gemeten werden in rivieren. De concentratie in drinkwater ligt dus nog eens velen malen lager. Uiteraard moeten we weten wat er in ons drinkwater zit en wat de effecten kunnen zijn. Tegelijk moeten we ook realistisch blijven."
Berekening in detail:
De hoogste concentratie voor paracetamol die je in de studie kan terugvinden, is 1036 ng/l in grondwater in Taiwan, oftewel 0.001036 mg/l.
Stel dat we dat zouden terugvinden in kraanwater, wat niet zo is in realiteit, en je 70 jaar lang elke dag 2 liter drinkt, krijg je in totaal 53 mg binnen. Oftewel 0.001036 mg/l maal twee, maal 25.566 dagen (ongeveer 70 jaar).
- Er zitten af en toe (resten van) medicatie en drugs in kraanwater, maar het gaat om heel lage concentraties die onder de voorzorgswaarden liggen.
- Iboprofen, paracetamol en diclofenac werden bijvoorbeeld in minder dan 1 procent van de controles gevonden. Dat blijkt uit het rapport van de VMM.
- De uitspraak dat je ziek wordt van kraanwater door (resten van) drugs en medicatie, beoordelen we als niet waar. De concentraties zijn volgens experten zo laag dat het geen invloed heeft op onze gezondheid. Dat bevestigt ook de WHO.
3. "Via kraanwater krijg je het meeste PFAS binnen."
Tot op vandaag zijn er veel bezorgdheden over PFAS-vervuiling in onze natuur en de gevolgen voor onze gezondheid. Dat zien we ook terug in de reacties onder de TikTok-video over de valse watertest op het account van VRT NWS. In een andere video op TikTok beweert iemand dat kraanwater een van de voedingsmiddelen is waarmee we het meeste PFAS zouden innemen. Maar dat klopt niet.
Wat is PFAS?
PFAS is de koepelterm voor poly- en perfluoralkylstoffen. Het zijn chemische stoffen die zich kunnen opstapelen in het menselijk lichaam en risico's voor de gezondheid inhouden.
Cijfers
In 2021 zijn 836 drinkwaterstalen in Vlaanderen gecontroleerd op de aanwezigheid ervan. Het rapport stelt dat er wel degelijk PFAS worden teruggevonden, maar dat de 20 meest relevante individuele PFAS (PFAS-20) de Europese drinkwaternorm van 100 ng/l niet overschrijden. De gemiddelde concentratie van die stoffen samen is 9 ng/l . "Uit dit onderzoek blijkt dat het Vlaamse drinkwater voldoet aan de Europese norm voor de 20 meest relevante individuele PFAS (PFAS-20)”, aldus het rapport.
De veel strengere EFSA-advieswaarde, van de Europese autoriteit voor de voedselveiligheid, werd wel in 13 procent van de stalen overschreden. Volgens dat advies mag de concentratie van vier bepaalde PFAS (PFHxS, PFOS, PFOA en PFNA) niet meer dan 4 nanogram per liter water zijn. Het probleem beperkt zich tot een negental leveringsgebieden in Vlaanderen (op een totaal van 75) waar de gemiddelde concentratie tussen de 4 en 8 ng/l ligt.
"Vanaf deze drempel beginnen we met risico’s te rekenen, maar zijn deze nog zeer klein", laat het Departement Zorg weten. "De risico’s verbonden aan de waarde ga je medisch bijvoorbeeld nooit kunnen aantonen individueel, zelfs niet in kleine groepen van de bevolking. Het is een signaal dat aangeeft dat er best meerdere PFAS-verbindingen worden gemeten, en dat deze metingen best opgevolgd worden."
Meer opvolging en betere zuiveringstechnieken, daar wordt nu op ingezet. Overschrijdingen van de EFSA-waarde moeten vanaf nu jaarlijks gerapporteerd worden.
Update 17 april 2024
Uit het nieuwste VMM-rapport (2022) blijkt dat 1 op de 6 drinkwaterstalen in Vlaanderen niet voldoet aan de strengste PFAS-normen, die van de EFSA. Waar het in 2021 ging om 13 procent van de stalen die de waarde van 4 nanogram per liter water overschreden, ging het in 2022 om 16,1 procent. Officieel geldt voor kraantjeswater nu nog de huidige Europese richtlijn, die stelt dat tegen 2026 maximaal 100 nanogram per liter toegelaten is voor de som van 20 PFAS. Het Vlaamse drinkwater voldoet wel aan die norm, maar de VMM hanteert de strengere waarde als streefwaarde.
Meeste PFAS in eetbaar slachtafval
Bovendien is kraanwater niet een van de grootste bronnen van PFAS-inname bij mensen. "Algemeen genomen zien we dat we het meeste binnenkrijgen via orgaanvlees, vis- en schaaldieren en eieren", vertelt Joris Moonens, woordvoerder van Departement Zorg. "Zeker als je in een PFAS-verontreinigd gebied woont en eieren en groenten van eigen kweek eet."
Een Europese analyse van PFAS-gehaltes (2017) in voedingsmiddelen berekende dat eetbaar slachtafval van wild het meeste PFAS bevat: 778,57 µg/kg (microgram per kilogram). "Meestal gaat het om lever, nieren, vet.... waar bijvoorbeeld wildpaté van gemaakt wordt." In dat slachtafval zit dus bijna 16 keer meer dan het wettelijke maximumgehalte voor dit levensmiddel: 50 µg/kg. Ter vergelijking: in Vlaams drinkwater ligt het PFAS-gehalte dus gemiddeld lager dan 9 ng/l, oftewel 0.009 µg/l.
Schadelijk voor gezondheid
Dat de aanwezigheid van PFAS in verschillende voedingsmiddelen en het milieu, schadelijk is, ligt vast. Zo bleek eerder dit jaar nog dat drie op de vier jongeren uit de omgeving van Zwijndrecht mogelijk gezondheidsrisico’s lopen door PFOS, chemische stoffen die behoren tot de brede familie van de PFAS. Er werd ook een link tussen de aanwezigheid van PFAS in het bloed en verstoring van het immuunsysteem, de hormonen en de ontwikkeling in de puberteit vastgesteld.
- De gemiddelde concentratie voor de som van de 20 meest relevante PFAS bedraagt zo’n 9 ng/l. Dat is ver onder de wettelijke norm van 100 ng/l. In eetbaar slachtafval van wild zit het meeste PFAS: zo'n 778,57 µg/kg.
- De uitspraak dat we het meeste PFAS innemen via kraanwater zit, beoordelen we daarom als niet waar. De hoeveelheid in kraanwater ligt onder de wettelijke norm.
- Het is de combinatie van al die "PFAS-bronnen" en opname in het lichaam door langdurige blootstelling, die schadelijk kunnen zijn voor onze gezondheid.
De Vlaamse watermaatschappijen controleren dagelijks de kwaliteit van het kraanwater. Die stalen moeten voldoen aan meer dan 60 kwaliteitseisen die opgelegd zijn op Vlaams en internationaal niveau. Er wordt bijvoorbeeld getest op de aanwezigheid van zware metalen (parameters die typisch zijn voor een bodemvervuiling) en pesticiden. De resultaten van die analyses worden geëvalueerd en geïnterpreteerd door de VMM.
Het waterbedrijf is verantwoordelijk voor de kwaliteit van het water tot aan de watermeter bij particulieren thuis. De leidingen binnenshuis zijn dan weer de verantwoordelijkheid van de eigenaar. Wanneer een staal een kwaliteitseis niet haalt, en de oorzaak ligt bij de particulier, is dat ook diens verantwoordelijkheid.
Vlaams kraanwater wordt gemaakt op basis van oppervlakte- (het water in beken, rivieren, …) en grondwater (water dat zich in de ondergrond bevindt). Een deel wordt ook aangekocht buiten Vlaanderen. Op de website van je watermaatschappij kan je bekijken welke bronnen zij gebruiken. Voor het uit de kraan komt, vindt er een zuiveringsproces plaats. "De technologie is afgestemd op de kwaliteit van de bron die gebruikt wordt", aldus Katrien Smet van de VMM. Voor verschillende stoffen zoals bijvoorbeeld pesticiden en PFAS worden specifieke zuiveringstechnieken gebruikt.
"Het gezuiverde water zal daarna via een netwerk van duizenden kilometers leidingen naar de kranen van particulieren gaan", legt Carl Heyrman, algemeen directeur van AquaFlanders uit, de koepelorganisatie van de Vlaamse water- en rioleringsbedrijven. "Om de kwaliteit van ons water te garanderen, voegen we nog een kleine hoeveelheid chloor toe. In leidingen kunnen bacteriën zitten, dat is onvermijdelijk. Chloor heeft een desinfecterende werking en zorgt ervoor dat het water niet besmet wordt. Voor de hoeveelheid chloor volgen we voorschriften."
Hoe gezond flessenwater is in vergelijking met kraantjeswater, daar schreven de collega’s van Gezondheid en Wetenschap dit artikel over.
Meer informatie over de factchecks van VRT NWS lees je in dit artikel.
Je vindt onze factchecks ook terug bij deCheckers, samen met betrouwbare factchecks van andere Vlaamse redacties. Zoek je meer verhalen van VRT NWS over factchecking desinformatie of online bedrog? Die vind je hier.
Wil je iets laten checken? Stuur ons dan een mail via check@vrtnws.be of vul je vraag in op de website van deCheckers.
VRT NWS is erkend lid van de International Fact-Checking Organisation.