De boeken van de week: nieuw licht op de duistere middeleeuwen, Lieven Scheire over A.I. en de verzamelde essays van Stefan Hertmans  

De middeleeuwen waren vies en vrouwonvriendelijk. Dat zijn twee van de tien beweringen die historici uit Vlaanderen en Nederland weerleggen in "Middeleeuwse medemensen. De clichés over de donkere eeuwen voorbij" (uitgeverij Ertsberg). Ze baseren zich hiervoor op recent wetenschappelijk onderzoek. 

Waar komen die misvattingen over de middeleeuwen vandaan en waarom worden ze donker genoemd? "Toen de renaissance eraan kwam, begonnen humanisten in de verf te zetten dat de voorafgaande eeuwen niet optimaal waren. Maar dat was eigenlijk een marketingtruc om hun eigen denken in de verf te zetten", vertelt Jonas Roelens, historicus aan de UGent, op Radio 1. 

Daarnaast leeft er ook een romantisch beeld van deze periode met dappere ridders en opgesloten jonkvrouwen in kastelen. "Dat komt uit de moderne tijd, toen de industrialisatie op gang kwam", licht Nathan Van Kleij toe. "Mensen verlangden in die koele tijden naar broederschap en een romantische tijd waar alles niet zo snel moest gaan."

Eén van die hardnekkige clichés is dat de middeleeuwen vrouwonvriendelijk en preuts waren. "Veel van wat we weten over de middeleeuwen komt uit kerkelijke bronnen, waardoor we het idee hebben dat een vrouw niets te zeggen had in die tijd", vertelt Roelens. 

Nochtans konden vrouwen een eigen zaak starten zonder de voogdij van hun man, zich cultureel uiten en gingen ze naar school. "Er was veel zeggenschap voor de vrouw. In de slaapkamer, maar ook op economisch en politiek vlak (...) De middeleeuwen waren voor bepaalde vrouwen echt een goede tijd, dat veranderde opnieuw tijdens de renaissance", verduidelijkt Roelens.

Ook in de slaapkamer was er aandacht voor de vrouw. Het orgasme was voor de vrouw even belangrijk als voor de man. Mannen kregen tips om vrouwen te laten genieten en dokters schreven zelfs masturbatie voor als behandeling. Ook seks voor het huwelijk was geen taboe. "Er stonden veel vrouwen zwanger voor het altaar. Dat werd wel getolereerd." 

Chatbots die je vriend willen worden en deepfake-interviews met Poetin of Zelenski: artificiële intelligentie (AI) is overal. Momenteel tourt wetenschapper en comedian Lieven Scheire met een comedyshow over AI door het land. De research die hij deed voor zijn voorstelling, heeft hij verwerkt in het boek: "A.I." (uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts). 

Wat houdt artificiële intelligentie nu precies in? Volgens Scheire is er geen afgeleide definitie van, maar wordt het omschreven als "computers die taken kunnen uitvoeren waar je normaal menselijke intelligentie voor moet hebben." Maar: ons begrip ervan is geëvolueerd. “In het begin van de computerwetenschappen was een computer die kon schaken een voorbeeld van AI”, vertelt Scheire op Radio 1. Maar getuigt een computer die goed kan rekenen ook van inzicht en intelligentie?  

Op dit moment staat AI op een kantelmoment in de geschiedenis. “AI die niet enkel patronen herkent maar ook zelf dingen creëert, zoals een tekst schrijven (chatGTP) of een afbeelding genereren (DALL-E) is een grote omwenteling.” Een andere AI-toepassing die Scheire omvergeblazen heeft, is de app HeyGen. “Je spreekt een video in in het Nederlands. Na een kwartier stuurt hij je de video terug in een heel andere taal, uitgesproken met jouw stemtimbre én aangepaste lipbewegingen."

De Amerikaans wetenschapper Andrew Ng voorspelt dat AI zo alledaags zal worden dat we het niet meer zullen opmerken. “Hij denkt dat het een hulpmiddel zal worden dat we heel evident zullen vinden, zoals we dat bij elektriciteit of het internet nu ook vinden.”

Toch benadrukt Scheire in zijn boek ook dat we moeten nadenken over hoe we hiermee zullen omgaan. Belangrijke vraagstukken zoals het gebruik van gezichtsherkenning op luchthavens en treinstation in de strijd tegen terreurdreigingen of de mogelijke toepassing van AI in oorlogsvoering zijn hier goede voorbeelden van. 

In haar nieuwe boek “Ken jezelf” (uitgeverij Boom) bespreekt filosofe Tinneke Beeckman menselijke eigenschappen aan de hand van de grootste denkers zoals Socrates, Spinoza, Hannah Arendt en Albert Camus. In momenten van vertwijfeling vormen hun inzichten een leidraad in haar persoonlijk leven. 

De titel van het boek leende Beeckman van de oude Grieken. "Ken jezelf" stond op het Orakel van Delphi en Socrates gebruikte het in zijn dialogen. 

Op welke manier kunnen klassieke denkers vandaag van grote waarde zijn in een zoektocht naar zelfkennis? En waarom is zelfkennis zo belangrijk? "Het is geen typisch zelfhulpboek gericht op het versterken van je ego", verduidelijkt Beeckman in "De afspraak". De filosofische concepten dienen eerder om zelfreflectie te stimuleren. “Door de verbondenheid met de wereld kan je op een andere manier naar jezelf kijken. Het is de bedoeling om met filosofie als praktijk een innerlijke transformatie te maken.” 

De filosofie biedt inzichten en antwoorden op menselijke gevoelens zoals wraakzucht, een emotie die ook speelt in het Israelisch-Palestijns conflict. “Aan de hand van Hegel leg ik uit dat wraak altijd een vergissing is. Het is begrijpelijk dat wanneer je het gevoel hebt dat er geen instantie is die recht kan afdwingen, het aan jou is om recht af te dwingen. Het begint altijd heel precies, maar de nevenschade wordt nadien pas in rekening gebracht.”

Beeckman voegt er nog aan toe: "Belangrijk is ook te kijken naar je eigen daderschap en verantwoordelijkheid, en dat is eigenlijk belangrijker dan te vertrekken vanuit het slachtofferschap."

Morele verontwaardiging is een andere emotie die Beeckman vanuit filosofisch perspectief benadert. “Je bent getuige van onrecht en wil de menselijkheid herstellen, waarvan je vindt dat die ontnomen is. Maar helaas bestaat ook de mogelijkheid dat de verontwaardiging een politiek of ideologisch instrument wordt. Precies omdat het zo’n felle en heftige emotie is, wordt het soms gebruikt door mensen om te doen alsof het morele gelijk altijd aan hun kant staat.”

Stefan Hertmans schrijft niet alleen romans. Hij is ook auteur van essays, waarin hij zijn gedachten over de actualiteit de vrije loop laat. "De essays" (uitgeverij De Bezige Bij) brengt een selectie van die essays geschreven tussen 1982 en 2022. De bundel, goed voor 1300 pagina's, verschijnt in twee delen in een box. 

De verzameling bevat niet álle essays. De selectie is gemaakt door Johan Reyniers, dramaturg bij het theatergezelschap ITA van Ivo van Hove en een goede vriend van Hertmans. Reyniers bracht er een nieuwe ordening in die nieuwe samenhangen en verbanden blootlegt. 

Hertmans benadrukt op Klara dat het essays zijn en geen columns. "Ik ben niet goed als ik iets impulsiefs doe: het is beter als ik eerst even nadenk", vertelt hij. ‘Voor mij begint mijn omgang met de wereld en de buitenwereld en alles wat daarmee samenhangt via het filteren bij het lezen omdat het mij matigt en nuanceert. Als ik dat niet doe, dan ga ik mee meningen spuien op de korte baan. Ik vind dat vaak niet productief: je bent misschien wel je adrenaline kwijt maar het draagt niet bij aan het nadenken over het probleem". 

Veel van zijn essays die hij tien jaar geleden heeft geschreven, zijn nog altijd relevant en blijven overeind omdat het thema nog steeds actueel is of omdat de situatie onveranderd is gebleven of zelfs gevaarlijker is geworden, vindt Hertmans. Onderwerpen die hij in zijn essays heeft aangekaart, krijgen nu een soort eindpunt zoals de blauwhelmen in Mali, waarover hij schreef in 1994 en nu het land zijn uitgestuurd door een dictator. 

Over sommige thema's is zijn mening ondertussen wel veranderd. Toen hij sommige stukken herlas, dacht hij: "ah ah, ik was toen 28 jaar en had een grote bek en dat was niet genuanceerd". De verzameling essays beschouwt hij als een impliciete biografie. "Dat is wat mij heeft bezig gehouden als schrijver en denkend mens." 

Vaak gaat het in zijn essays over zijn geliefde filosofen - onder anderen Walter Benjamin, Theodor W. Adorno, Bruno Latour -, schrijvers zoals Thomas Mann en Marcel Proust en muzikanten waaronder Johann Sebastian Bach, John Coltrane en de jazzpianist Keith Jarrett. 

Hertmans geeft toe dat vrouwen ondervertegenwoordigd zijn. Dit verklaart hij in zijn voorwoord. "Ik ben opgegroeid in een male world, een tijd waarin mannen zoals Deleuze, Foucault, Lacan en Sarte vooropstonden. Ik heb bijvoorbeeld Simone de Beauvoir wel gelezen, maar er nooit over geschreven. Het was mijn eigen blinde vlek." 

Van Hertmans is een nieuwe roman op komst. Aan de vooravond van Wapenstilstand tekent hij voor de Elfnovemberlezing in Ieper. Op zondag 12 november is Hertmans te gast in "De zevende dag" op VRT 1.  

Paddenstoelen: je kan ermee koken, ervan hallucineren en erdoor vergiftigd worden. In deze periode van het jaar kom je ze tegen in allerlei vormen en kleuren: als korstjes, grote fladderige kragen of kleine dopjes. NRC-journaliste Judith Heiseling schreef er een boek over: "In de ban van de zwam" (uitgeverij Lannoo) met prachtige illustraties van Paul van der Steen.

Zwammen behoren niet tot de categorie fauna en flora, al leunen ze volgens Heiseling dichter aan bij dieren dan bij planten. Binnen deze speciale categorie worden er jaarlijks 30 tot 60 nieuwe soorten gevonden, en dat alleen al in ons gebied.

“De vinder mag een naam voorstellen, die wel goedgekeurd moet worden door de Commissie Nederlandse Namen. Hij moet begrijpelijk zijn en niet te bizar”, vertelt Heiseling op Radio 1. De naam hangt vaak samen met het uiterlijk van de paddenstoel, zoals bij de pruikzwam en de koraalzwam. 

Maar paddenstoelen vinden is niet altijd gemakkelijk, laat staan een nieuwe paddenstoel ontdekken. “Hoe gerichter je zoekt, hoe minder je zal vinden." Sommige paddenstoelen bevinden zich onder de grond en zijn alleen herkenbaar aan hun geur. “Vandaar dat truffels zo lekker ruiken. Ze trekken dieren aan die ze opgraven en terug uitzaaien via hun ontlasting.”

Wanneer je een zwam vindt, mag je die ook niet zomaar plukken. In landen met veel bossen is het gewoner om paddenstoelen te plukken, terwijl ze bij ons doorgaans enkel in de stad geplukt mogen worden. Nochtans heeft dit geen negatieve invloed op de groei ervan. “Een paddenstoel is eigenlijk een vruchtlichaam dat aan een ondergrondse boom hangt. Het is net als appels plukken.” 

Doorgaans zijn mensen terughoudend tegenover paddenstoelen omdat ze in het verleden vaak werden geassocieerd met iets duivels, wat ook blijkt uit namen zoals "de satansboleet" of "de heksenboter". Volgens Heseling kan je in principe van elke zwam wel een hapje nemen, als je het maar terug uitspuwt.

Een goede indicatie om te bepalen of een zwam giftig is, is de onaangename geur en smaak. Maar: ook dit is niet allesbepalend. “In Australië is een hele familie uitgeroeid door te eten van een stoofpot klaargemaakt met de groene knolamiet. Deze zwam smaakt lekker, maar is zo giftig dat ze je lever uitschakelt, met de dood tot gevolg."