‘Wie een beetje de weg weet, betaalt in Vlaanderen gewoon nul belasting’: hoe erfenissen de kloof in ons land steeds groter maken

“Waarom zijn jullie vanavond hier?” De gebronzeerde man van middelbare leeftijd vooraan kijkt vragend de zaal in. “Om zo weinig mogelijk aan de staat te moeten afdragen, natuurlijk”, antwoordt iemand stellig. De andere aanwezigen in de chique feestzaal in Merelbeke mompelen goedkeurend. De inwoners van de Oost-Vlaamse gemeente kregen de afgelopen maand allemaal een uitnodiging in de bus voor deze gratis infosessie van FinFinity, een bedrijf dat gespecialiseerd is in vermogensbescherming. ‘Hoe voorkom ik onnodige erfbelasting?’, zo stond op de flyer.

De zaal hangt al van bij het begin van de sessie aan de lippen van de vlotte spreker. Hij legt uit waarom het belangrijk is om tijdig aan successieplanning te doen. Wie niets doet, valt namelijk onder het wettelijk stelsel. Dat is niet alleen heel duur, het kan je erfgenamen vooral heel wat miserie opleveren. Families die voorheen een warme band hadden, kunnen door erfeniskwesties vechtend over het tapijt beginnen rollen. De hoge erfbelasting kan ook de kinderen ruïneren. “De erfbelasting is een verdrietbelasting, op alle mogelijke manieren”, klinkt het.

Daarna volgen nog een heleboel tragische voorbeelden, tot in detail uitgewerkt. De sfeer in de zaal slaat stilaan om in pure verontwaardiging. Maar de FinFinity-man komt - uiteraard, daarvoor zijn we hier - ook met oplossingen. Er bestaan namelijk genoeg manieren om ‘die ware pestbelasting’ te vermijden. En zelfs 0 procent belasting te moeten betalen. Als je maar de - overigens volkomen legale - trucjes kent.

Bij het publiek is de moed ondertussen behoorlijk in de schoenen gezonken. Want hoe geraak je hier als gewone sterveling nog aan uit? De man vooraan laat weten dat wie wil mag intekenen voor een verkennend gesprek. Wat de murw geslagen aanwezigen dan ook zo goed als allemaal doen.

‘Diefstal door de staat’

Het is big business geworden in Vlaanderen: successieplanning. Overal ten velde organiseren FinFinity’s en gelijkaardige vermogensplanners dergelijke sessies. Allemaal met één doel: mensen duidelijk maken hoe ze de erfbelasting kunnen ontwijken. Want die is in Vlaanderen aanzienlijk. (zie kader met tarieven). Wie boven de 250.000 euro erft als kind of langstlevende echtgenoot valt in een schijf van 27 procent.

Het lijkt veel, maar het is een pak minder dan wat we elke maand inleveren op ons loon. Daar zit je al snel aan 50 procent belasting. Toch vinden heel wat mensen de erfbelasting oneerlijk. “Diefstal door de staat”, zoals een kalende man van middelbare leeftijd op de infoavond het verwoordt. Omdat het gaat over de centen die mensen hun hele leven bijeen hebben gespaard, over de woning waar ze hun hele carrière voor hebben gewerkt. En omdat het geïnd wordt op een doorgaans moeilijk moment, na het overlijden van een naaste.

Nochtans is het doel van de erfbelasting nobel, zegt fiscaal expert Michel Maus. “De erfbelasting moet vermijden dat er een concentratie van vermogen bij dezelfde families of instituten zoals de kerk blijft en dat het geld terugvloeit naar de globale maatschappij waar het herverdeeld kan worden.”

Want erfenissen houden de sociale kloof in stand. Kinderen van ouders met een groot vermogen hebben later een grotere kans om ook vermogend te worden. Terwijl kinderen van ouders in armoede meer risico lopen om ook in armoede te sukkelen. En dat heeft niks te maken met hard werken of verdienste, louter met waar je wieg staat.

Bovendien staan we voor een historisch moment: de great wealth transfer zit eraan te komen. De welgestelde babyboomgeneratie, geboren na de Tweede Wereldoorlog en opgegroeid in een tijdperk van toenemende welvaart, is op dit ogenblik massaal vermogen aan het overdragen naar de volgende generatie. Die volgende generatie is ook nog eens kleiner dan de vorige, waardoor meer geld dus over minder mensen verspreid zal worden.

Tenzij je daar natuurlijk een correctie op zet, zoals een goed werkende erfbelasting. Die zou de kloof kunnen dempen en meer inkomsten verzekeren voor de overheid, om bijvoorbeeld armoede aan te pakken. Maar de erfbelasting, zoals die nu is, schiet als herverdeler compleet haar doel voorbij.

De gemiddelde erfenis in 2022 in Vlaanderen bedroeg 209.000 euro, blijkt uit onze data. En dat is veelzeggend, vindt professor Maus. “Het gaat hier om bedragen van roerende en onroerende goederen, zoals de gezinswoning, samen. Met andere woorden: het zijn zeker niet de grote vermogens die geërfd worden. Cru gesteld: enkel de lage middenklasse doet nog aan erfenissen en betaalt dus erfbelasting ”

De erfbelasting is een belasting geworden voor de onwetende mens, meent hij. Voor mensen die niet doorhebben hoe het systeem functioneert. Of die denken dat het allemaal te moeilijk is of niet iets voor hen. En de overheid laat dat graag zo. Maus: “De tariefschijven dateren uit 1987 en zijn nooit geïndexeerd. In de jaren 80 was 250.000 euro veel geld. Maar nu zit je, met de gezinswoning inbegrepen, al snel in die hoogste schijf. De Vlaamse regering wordt hierdoor slapend rijk. En het is vooral de lagere middenklasse die hier het slachtoffer van is.”

Want mensen die enig vermogen hebben, zijn doorgaans beter geïnformeerd en hebben vermogensplanners om zich heen. Jan Modaal heeft die vaak niet en betaalt dus de volle pot.

Geen rocketscience

Erfbelasting ontwijken is absoluut geen rocketscience. Het komt er vooral op neer te zorgen dat er bij overlijden zo weinig mogelijk te erven valt, door zo veel mogelijk weg te schenken bij leven.

Er zijn twee types schenkingen. Allereerst de hand- of bankgift: je geeft het geld gewoon aan je familie, vrienden of kennissen. Daar betaal je 0 procent belasting op. Nadeel: zo’n gift kan enkel bij roerend vermogen (spaargeld, obligaties, en dus geen vastgoed) én de schenker moet na de gift ook nog drie jaar blijven leven. Sterft hij vroeger, dan wordt de gift als een erfenis gezien en valt die alsnog onder de erfbelasting.

Wie dat wil vermijden of al op zijn sterfbed ligt, kan kiezen voor een geregistreerde schenking. Daarbij betaal je in rechte lijn, dus voor de langstlevende echtgenoot en kinderen, 3 procent schenkbelasting. Een pak minder dus dan de 27 procent aan erfbelasting

Dat schenken bijzonder populair is, zien we ook in onze data. In de acht jaar van 2015 tot 2022 werd er zelfs meer geschonken dan geërfd: 101,2 miljard euro aan schenkingen tegenover 100,5 miljard aan erfenissen. Met andere woorden, in acht jaar tijd vloeide er meer dan 200 miljard naar de volgende generatie. Per generatie, een tijdspanne van ongeveer 16 jaar dus, wordt er zo dus ongeveer 400 miljard euro doorgegeven. Om het even in perspectief te plaatsen: die 400 miljard is meer dan 70 procent van ons jaarlijks bruto binnenlands product.

En dan zitten in onze data de hand- en bankgiften aan 0 procent belasting niet eens bij. Over hoeveel geld dat gaat, is onmogelijk te zeggen. Feit is wel dat wie echt de weg kent, in ons land vaak helemaal geen belastingen betaalt bij een vermogensoverdracht.

Trucjes genoeg dus om erf- en zelfs schenkbelasting te vermijden. Al kan dat ook tot regelrechte drama’s leiden. Want schenken bij leven is niet zonder gevaar. Het komt erop aan om goed te kunnen inschatten hoeveel je als schenker zelf nog nodig zult hebben op het einde van je leven. Marleen Gys (52) uit Oosterzele zag het bij haar vader fout lopen. “Mijn papa heeft heel zijn leven hard gewerkt, wat beleggingen gedaan die goed opgebracht hebben en zijn spaarcentjes goed beheerd. Het resultaat was dat hij een aardig appeltje voor de dorst had. Geen zorgen, zou je denken. Zeker omdat hij ook nog eens in goede gezondheid was.”

De bankier, waar hij al decennia lang klant was, sprak hem op een gegeven moment over erfenisplanning. Zijn advies: schenk je geld aan je kinderen, dan moeten die straks geen erfbelasting betalen. “Mijn broer en ik vonden dat een goed plan, want wij zaten volop in verbouwingen en konden dat geld beiden goed gebruiken. Het enige wat papa moest doen was inschatten hoeveel hij al kon wegschenken en wat hij zelf nog nodig dacht te hebben.”

In overleg met de bankier werd een regeling opgesteld. Maar na nog geen jaar werd Gys vader ernstig ziek. Na een hartaanval en een beroerte raakte hij aan een kant verlamd. Gevolg: onverwacht hoge kosten, zowel medische als om de woning toegankelijk te maken voor een rolstoelpatiënt. Kosten die vooral ook niet ingecalculeerd waren in de schenkingsbedragen. “Het geld van papa zat ondertussen in onze verbouwing”, zegt Gys. “Wij voelden ons echt doodschuldig maar konden weinig doen. Bovendien was mijn vader te trots om onze hulp te aanvaarden. Hoewel hij zijn hele leven geen geld tekort gehad heeft, is hij in armoede gestorven.”

Het is jammer genoeg een klassiek verhaal, weet professor erfrecht Alain-Laurent Verbeke (KU Leuven). Het systeem zoals het nu is, zorgt wel vaker voor dat soort drama’s. “Door de hoge tarieven voor erfbelasting worden mensen nu gepusht richting schenkingen. Ook mensen die geen echt grote vermogens hebben. Ik vind dat ronduit immoreel.”

We moeten dus af van die spagaat, vinden experts. Met aan de ene kant een hoge erfbelasting en aan de andere een lage schenkbelasting. Trek die twee gelijk, aan een fair tarief, en we zijn al een heel stuk verder. Want dan kan de hele business van de successieplanning op de schop, hoeven mensen op het einde van hun leven niet meer bezig te zijn met financiële beslommeringen én zou de erfbelasting meteen ook een stuk rechtvaardiger aanvoelen. Maus: “Als je geen achterpoortjes en trucjes meer hebt, zal de pot groter zijn en hoef je mensen niet zo zwaar te belasten om eenzelfde bedrag binnen te halen.” Met andere woorden, dan kunnen de tarieven voor iedereen naar omlaag en maakt het niet meer uit of je bij leven of na overlijden je geld doorgeeft.

Een gelijktrekking, daar is Vlaams minister van Financiën Matthias Diependaele (N-VA) niet meteen voor te vinden. Dat mensen nu meer geld wegschenken dan doorgeven via erfenis, komt volgens hem de economie goed uit. Dat is trouwens ook de reden waarom de schenkbelasting in 2012 verlaagd werd en de erfbelasting hoog wordt gehouden. “Bij schenkingen bij leven wordt geld vroeger aan het werk gezet”, zegt Diependaele. De jongere generaties gebruiken het geld dat ze krijgen, terwijl ouderen het vaak gewoon bijhouden. Soms zelfs onder de matras.

Het is kortzichtige budgettaire politiek, vindt Maus. Want de overheid loopt zo veel geld mis. “En zo krijg je ook geen herverdelend effect.”

Geen goede huisvader

Dat een faire erfbelasting uiteindelijk de sociale kloof zal kunnen dichten, daar durft professor Verbeke toch aan te twijfelen. “Want dan ga je ervan uit dat er met dat belastinggeld iets gedaan zal worden om de onderkant te helpen”, zegt hij. “Dat impliceert dus goed beheer van dat geld. De overheid is de afgelopen decennia geen goede huisvader gebleken. Dan kan je moeilijk mensen motiveren om hun vermogen af te dragen.”

Het is een teer punt bij vermogende mensen, vindt ook Roland Duchâtelet, zaakvoerder van Melexis die op plaats 26 staat op de lijst van Rijkste Belgen. Volgens die lijst bedraagt zijn vermogen 1,58 miljard euro, iets wat de ondernemer zelf wil bevestigen noch ontkennen. Hij heeft naar eigen zeggen niets tegen het idee van een erfbelasting. Die is volgens hem logischer dan de belasting op arbeid want degene die overlijdt heeft er zelf geen last van. Maar het probleem is inderdaad de overheid. “Gaat de overheid het vermogen beter beheren dan vermogende families? Ik denk het niet.”

Zijn nalatenschap zit, zoals wel vaker bij vermogenden, in een stichting. Zijn kinderen zijn medebeheerder. “Ze mogen dus niet zomaar geld uit die hoed pakken”, benadrukt hij.

Zijn stichting heeft vooral als doel een maatschappelijke meerwaarde te creëren, zegt hij. Met dat geld financiert hij ook enkele, wat hij noemt, ‘goede doelen’. “Zoals Wikipedia, want kennis is volgens mij de basis van macht en welvaart voor het gewone volk. En Transparency International, die jaarlijks een rangschikking maakt van meest corrupte landen. Corruptie houdt de welvaart tegen.”

Feit is wel dat op die manier niet de overheid beslist wat gefinancierd moet worden, maar wel vermogende mensen.