Van kobalt tot elektrische auto: hoe Congolese bevolking nauwelijks deelt in megawinsten
Het blauwe goud wordt het genoemd: kobalt, een essentiële grondstof voor elektrische auto's en andere elektronica. Nu meer actueel dan ooit. De belangrijkste voorraden zitten in de Congolese bodem. De grondstoffen brengen miljarden op, maar wat is de winst voor de Congolese burgers? Een vraag die ook de komende verkiezingen domineert. VRT NWS trok naar de mijnstad Kolwezi en omstreken op zoek naar antwoorden.
Met verbijstering kijken we naar de glimmende, bezwete lijven die met een zak kobalterts naar boven klauteren uit een put van zeker vijftien meter diep. Sommigen op slippers, anderen zelfs blootsvoets. Alleen een dik touw voorkomt dat ze achterover vallen. Boven de put is een golfplaten dak gezet, op een kader van houten balken.
Dit is de mijn van Kamilombe, een artisanale mijn, aan de rand van Kolwezi. Er werken op dit ogenblik zo'n 15.000 Congolese handarbeiders. Ze delven kopererts en vooral kobalterts, dat meer opbrengt per kilo. Verderop doemen de contouren op van de grote mijnen, die stelselmatig meer aan terrein winnen, letterlijk ook.
BEKIJK - Duizenden gelukszoekers gaan telkens weer de put in op zoek naar de kostbare steentjes:
Congolese Far West
De echte grote spelers zijn de Chinese bedrijven, samen met Glencore, dat zijn hoofdkantoor in Zwitserland heeft, maar zijn financiële zetel op Jersey. De industriële mijnen stellen zeer veel eigen personeel te werk. Ook het vliegtuig dat ons naar Lubumbashi bracht, zat halfvol met Chinese werknemers die werden opgehaald en naar de mijnstreek gebracht om daar voor enkele maanden te gaan werken.
De mensen in Kolwezi vertelden ons dat ze nauwelijks contact met hen hebben. Hier en daar zie je hotels, casino's en winkels met Chinese opschriften, naast de Congolese huizen en wat er overblijft aan vergane glorie uit de koloniale tijd.
Ook aan die koloniale erfenis wordt flink geknaagd. We bezochten de vroegere arbeiderswijk van Union Minière/Gécamines in hartje Kolwezi. De wijk waar destijds de arbeiders apart werden ondergebracht, maar wel elektriciteit en water hadden, biedt nu een troosteloze aanblik.
Aan de overkant doemt het Chinese bedrijf Commus op, dat langs alle kanten aan het uitbreiden is. Zijn terrils bouwen voort op wat overblijft van de site van Gécamines. Hier en daar staan nog huizen van inwoners die zich weigeren te schikken naar de voorwaarden voor hun gedwongen verhuizing, elders wordt de wijk stilaan een puinhoop. 's Nachts zwerven "creuseurs", delvers, rond om met de handen te gaan graven, voor de bulldozers komen.
Geschiedenis
De zogenoemde kopergordel in het zuidoosten van Congo was al een lucratieve hotspot tijdens het koloniale bewind. Het Belgische bedrijf Union Minière du Haut-Katanga (UMHK) liet er miljoenen ton koper naar boven halen voor de Belgische industrie. In de mijn van Shinkolobwe (nu gesloten) werd uraniumerts gedolven dat zou gebruikt worden voor de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki.
Na de onafhankelijkheid in 1960 en de tijdelijke afscheuring van Katanga, nationaliseerde president Mobutu het mijnbedrijf tot Gécamines. De koperprijs zakte eind jaren 80 in en internationale sancties tegen Mobutu gaven de mijnindustrie en zijn eigen regime de doodsteek.
De revolutie van 1997 bracht Laurent Kabila aan de macht. In de burgeroorlog die volgde, werd het mijngebied in Katanga, net als de Kivustreek met zijn coltan en goud, een echte Far West. Delvers of "creuseurs" gingen er massaal en in gevaarlijke omstandigheden op zoek naar de kostbare steentjes.
Na het einde van de oorlog in 2005 doken steeds meer grotere spelers op. Pogingen van enkele Belgen en westerlingen om Gécamines weer op te bouwen, mislukten. President Kabila ging liever in zee met omstreden zakenlui als de Israëliër Dan Gertler, én met China. Het werd een periode van grootschalige corruptie, ook bij staatsbedrijf Gécamines.
Kabila sloot in 2008 een megadeal met China. 6 miljard investeringen waarvan de helft door infrastructuurwerken, in ruil voor riante mijnconcessies waarbij China bijna 70 procent van de opbrengst zou krijgen en Congo zo'n 30 procent.
Bij zijn aantreden begin 2019 beloofde president Tshisekedi de omstandigheden in de mijnsector te verbeteren en hij trok naar China om de mijndeal te herzien. Er was ook al een nieuwe mijncode opgesteld en een fiscaal onderzoek opgestart naar fraude en corruptie. Tshisekedi maakte er ook een punt van om de productielijn tussen kobalt en de afgewerkte producten meer in Congolese handen te krijgen.
Wat wint de bevolking?
Met de groene transitie is de Congolese mijnindustrie een bloeiende business. Koper en kobalt zijn belangrijke grondstoffen voor afgewerkte producten zoals elektroden van elektrische batterijen. In de chemische industrie en in de olie-industrie wordt kobalt gebruikt als katalysator.
De prijs voor een kilo kobalt schommelt, met een piek in 2008 van zo'n 80 dollar. In 2015 zakte de prijs tot zo'n 30 dollar, maar met de steeds grotere vraag naar elektrische batterijen voor auto's en fietsen, stijgt de prijs opnieuw.
De mijnwerkers die we aan het werk zagen in Kamilombe, gaan zelf met hun zak gezuiverde steentjes naar een van de verkoopsdepots op de site. Daar staan vaak Chinese tussenhandelaars te wachten om de verpulverde grondstoffen op te kopen. Een zak van 1 kilo brengt de mijnwerkers amper 2 dollar op. De grote winsten worden elders gemaakt.
Van productie naar verwerking: een lange weg
Het is duidelijk dat de Congolese bevolking zelf nauwelijks deelt in de megawinsten die elders worden gemaakt. Niet alleen is er door corruptie heel wat geld niet in de staatskas beland, maar ook de productieketen levert het meeste op voor de verwerkers en de fabrikanten van de batterijen en andere elektronica.
Tot nog toe zijn er op enkele uitzonderingen na, zoals een paar smelterijen, geen verwerkende bedrijven in Congo zelf. Raffineren en omzetten tot eindproducten gebeurt elders, meestal in China. De NGO Resource Matters maakte een mooi overzicht, dat hieronder in grote lijnen wordt samengevat.
De OVSE en de Europese Unie werken aan de toepassing van de zogenoemde due diligence, of ketenzorg, waarbij bedrijven over heel de lijn hun productieproces transparant moeten maken. Maar helemaal transparant is de keten nog niet, zo blijkt uit rapporten van onder meer Resource Matters. Ook tussenbedrijven en eindafnemers weigeren vaak te onthullen uit welke mijnen ze hun kobalt halen.
"Umicore koopt kobalt en andere grondstoffen aan van verschillende leveranciers. Wij geven hun namen niet vrij, ook niet de hoeveelheden die we afnemen", zegt Caroline Jacobs van Umicore bijvoorbeeld. "De constante voorwaarde is dat ze grondstoffen ethisch en verantwoordelijk winnen."
Verkiezingen
Op 20 december zijn er verkiezingen in Congo. President Tshisekedi maakt zich sterk dat hij de mijnsector grondig aan het hervormen is, met inspecties, met meer fiscale regels, met meer eigen verwerking van de grondstoffen. De president zit de Chinese bedrijven meer achter de veren. Hij wil hen niet het land uitjagen, maar voert de druk op om de beloofde infrastructuurwerken uit te voeren en werkomstandigheden te verbeteren.
Enkele weken geleden ging de president de waterkrachtcentrale van Busanga inhuldigen, een enorme energiebron, met 350 megawatt, waarvan 24 megawatt naar de bevolking zou gaan. De president kreeg er het Chinese ziekenhuis te zien en een plakkaat waarop staat dat enkele dorpen van stroom zullen worden voorzien.
Maar de werkelijkheid is tot nog toe niet zo rooskleurig. Ook wij gingen kijken in Busanga en omgeving. De inwoners van Kasonfinya, op een boogscheut van de waterkrachtcentrale, toonden ons hoe ze zich moeten behelpen met lampen op batterijen en oude generatoren. Werkgelegenheid is er niet en het ziekenhuis is volgens hen maar een uithangbord.
De gouverneur van Lualaba, Fifi Masuka, vertelde ons dat de inwoners van de dorpen en van Kolwezi zelf geduld moeten hebben, dat haar president Félix Tshisekedi een tweede ambtstermijn moet krijgen om zijn werk af te maken.
"De president werkt dag en nacht om de mijnsector te hervormen", zegt Masuka. "Hij werkt dag en nacht om de productie van kobalt tot aan de eindproducten in Congo te houden."
Wanneer we terugrijden van Kolwezi naar Lubumbashi is dat met een wrang gevoel. De asfaltweg, aangelegd door de vroegere gouverneur van Katanga, presidentskandidaat Moïse Katumbi, is verzadigd door het zware vrachtverkeer.
Gele vrachtwagens met kobalt en lange opleggers met koperkathoden komen eraan gedonderd, hun koplampen verblinden ons. Naast en voor ons zigzaggen brommers zonder lampen en overvolle lokale minibusjes, soms volgepropt met zakken houtskool. De weg onder de hoogspanningsmasten is pikdonker, alleen de mijnen baden in het licht.