Verkiezingen in Congo: wint de valse trage Tshisekedi?

Het is 24 januari 2019. De nieuw verkozen president Félix Tshisekedi legt de eed af. Blauw kostuum met de Congolese vlag schuin om zijn imposante lijf gedrapeerd. Naast hem zit de vorige president, Joseph Kabila, breed lachend, met zonnebril. Ook in het blauw. 

Plots verdwijnt Tshisekedi uit beeld. Enkele minuten is hij weg. Verdwaasd? Vergiftigd? De gekste hypotheses gaan rond. Maar het blijkt een al te strak keurslijf te zijn. Een knellend kogelvrij vest heeft hem in de hitte doen flauwvallen.

Niet alleen fysiek heeft de nieuwe president een keurslijf om zich heen. Hij draagt ook de schaduw mee van zijn vader, de "net-niet- president" Etienne Tshisekedi. En de nog belangrijkere schaduw van zijn voorganger, Joseph Kabila, die met hem een deal zou hebben afgesloten om de verkiezingen aan zijn kandidaat te laten voorbijgaan.

Enkele weken eerder had de omstreden en onverwachte overwinning van Tshisekedi inderdaad vriend en vijand verrast. België en de rest van de internationale gemeenschap lieten de verkiezing gebeuren. Bij de oppositie bleef de gedoodverfde echte winnaar Martin Fayulu nog wekenlang moord en brand schreeuwen. 

Tshisekedi zelf probeerde zich stilaan van het juk te ontdoen van al die tegenstanders. Bondgenoten had hij genoeg. Vanuit België steeg al meteen na zijn verkiezing een heel vliegtuig op met leden van zijn grote familie en achterban, om hun diensten te gaan bewijzen in Kinshasa. Honderden mensen werden benoemd tot raadgever en veroverden of heroverden zich een plaats in de Congolese politieke scène. 

De president wilde ook stilaan komaf maken met de aanhangers van Kabila. Hij schoof met postjes, vond er andere uit, nam medewerkers mee naar een top om hen daar bij aankomst te ontslaan. Met andere woorden, hij schudde de kaarten en zette het parlement op een of andere manier buiten spel. 

In de loop van de jaren ging de president steeds meer steun zoeken in het buitenland. In het Westen en ook in België kwam hij op bezoek en ook onze koning en koningin trokken in 2022 naar Congo om hun spijt te betuigen voor wat er was misgelopen tijdens het koloniale bewind.

Dat bezoek was een PR-campagne waar iedereen van zou dromen. Overal in het straatbeeld, van Kinshasa, over Lubumbashi tot Bukavu, hingen grote affiches van het koningspaar en van Tshisekedi zelf. Het moet gezegd dat deze man zich, veel meer dan zijn zwijgzame voorganger Kabila, heeft omringd met een mediaploeg die hem een vriendelijk imago heeft opgeleverd. 

Maar het echte politieke parcours van Félix Tshisekedi is moeilijk te duiden. Was hij opportunistisch, naïef of strategisch? "Tshisekedi is een valse trage", vertelde een informant aan het tijdschrift Jeune Afrique. Dat zou wel eens kunnen kloppen. Er was corona, er was de aanhoudende conflictsituatie in de Kivustreek en Ituri, er was de zware corruptie. Hij had bij zijn aantreden beloofd om dat allemaal aan te pakken. Heeft hij dat ook gedaan? 

Even kijken naar die belangrijke crisis in het oosten. Van de ene op de andere dag riep de president de staat van beleg uit in de provincies Noord- en Zuid-Kivu en Ituri. Daar probeerden het Congolese leger en de VN-missie MONUSCO al jaren om het geweld te bedwingen van gewapende groepen die uit waren op de grondstoffen, onder het mom van bescherming van hun eigen etnische achterban.

De staat van beleg, de "état de siège", noemden mijn getuigen een "état de piège", een valstrik, die niets bijbracht aan de vrede. Nooit was het aantal interne vluchtelingen zo hoog en bovendien viel de rebellengroep M23, volgens de meeste bronnen gesteund door buurland Rwanda, nog maar eens binnen. Een tussenkomst van de Oost-Afrikaanse Unie, met een eigen beschermingsmissie, is alweer wandelen gestuurd. 

Op dit eigenste ogenblik gaat de strijd door. Dorpen worden geplunderd, mensen worden vermoord en op de vlucht gedreven, de miljoenenstad Goma heeft bijna geen voedsel en brandstof meer omdat de bevoorradingswegen zijn afgesneden. Dat is de werkelijkheid vandaag.

President Tshisekedi spreekt felle oorlogstaal aan het adres van Rwanda. Tijdens zijn meeting in Bukavu vergeleek hij de Rwandese president Kagame met Hitler. Dat is een bijzonder gevaarlijke uitspraak in een grensplaats waar de etnische tegenstellingen tussen "autochtonen" en "allochtonen" al fel worden opgeklopt. 

Een ander voorbeeld: sociaal welzijn. De president beloofde gratis lager onderwijs en zou scholen en wegen bouwen. Tijdens onze recente reis naar Lubumbashi en Kolwezi kwam dat als eerste verwezenlijking uit de mond van de aanhangers. Ook de gouverneur van Lualaba, Fifi Masuka, de sterkhouder van Tshisekedi in die regio, was lovend over haar president, "die zich dag en nacht uitslooft voor het welzijn van de bevolking en de economische heropleving en de toe-eigening van de rijkdommen uit de mijnsector".

Op diezelfde reis ontmoetten we de belangrijkste oppositiekandidaat, Moïse Katumbi, die de beloftes van Tshisekedi "valium voor het volk" noemde. Ook inwoners van de mijnstreek vertelden ons dat het allemaal veel te traag gaat. 

De huidige president start zonder twijfel in pole position bij deze verkiezingen. Hij heeft de meest efficiënte en meest gefinancierde verkiezingscampagne. In de wirwar aan affiches steekt zijn beeltenis overal boven iedereen en alles uit: 20/20 en zijn gezicht: kies op 20 december voor nummer 20. Op de publieke televisie RTNC is ook al duidelijk dat de redactie orders heeft gekregen. De nieuwsuitzendingen zijn in hun aandacht, taalgebruik en tijdsbesteding zuivere verkiezingspropaganda voor de president en zijn coalitie Union Sacrée. 

Bovendien klagen de opposanten over intimidatie en regelrechte tegenwerking. Moïse Katumbi's rechterhand werd aan het begin van de kiescampagne vermoord, journalist Stanis Bukajera die onderzoek deed naar die moord, zit al maanden in de gevangenis. Zowel Moïse Katumbi als Martin Fayulu en Denis Mukwege laten blijken dat ze gehinderd worden bij hun terreinbezoeken, omdat er bijvoorbeeld geen vliegtuigbrandstof voorhanden is of omdat de nodige vliegvergunningen niet zijn uitgereikt. 

Maar de oppositie is net als bij alle vorige campagnes ook verdeeld. Net voor de vorige kiesstrijd losbarstte in 2018, trok Tshisekedi zich terug uit een conglomeraat van anti-Kabilafiguren. Vandaag is het niet anders. Er is het kamp van Katumbi, en ook Martin Fayulu en Denis Mukwege hebben een verbond gesloten. Maar er is dus geen eenheidskandidaat en dat maakt de positie van Félix Tshisekedi sterker. 

Wat vooral zorgen baart, en niet alleen bij de oppositie, is dat de Europese Unie aan het eind van de campagne heeft beslist om geen waarnemers te sturen. Dat is te verklaren door technische problemen met satelliettelefoons, maar na de omstreden vorige verkiezing zou je anders verwachten. Ook ditmaal is er kritiek op de nationale kiescommissie. Ook ditmaal is er sprake van mogelijke fraude met kieskaarten en zijn er gebieden waar wellicht door de conflictsituatie niet eens zal kunnen worden gestemd. Door zich uit te sluiten, kan Europa nadien niet meer afkomen met opmerkingen over ongeregeldheden. 

De enige onbesliste factor is de kiezer zelf. Het kiespubliek is intussen vijf jaar jonger geworden. De generatie die in groten getale voor het eerst mag gaan stemmen, is een zeer onvoorspelbaar publiek. Jongeren hebben toegang tot het internet en dat kan een positieve of een negatieve invloed hebben. Zullen zij zich laten meeslepen door de enorme desinformatie en etnische polarisatie? Of zijn ze door burgerbewegingen voldoende ingelicht over het belang van hun democratische stem? Die vraag wordt morgen in de stembureaus beantwoord. Van Kinshasa tot Lubumbashi, van Boma tot Bukavu.