Gat in de ozonlaag dit jaar opvallend laat dichtgegaan (en het verloop was bijzonder)
Het jaarlijkse gat in de ozonlaag op het zuidelijk halfrond is (eindelijk) weer dicht. Dat meldt de Europese weer- en klimaatdienst Copernicus. Het gat in de ozonlaag, dat we vooral nog kennen uit de jaren 80 en 90, bleef dit jaar vrij lang hangen. Wetenschappers kunnen het niet met zekerheid verklaren, maar denken aan vulkanische activiteit of aan de klimaatverandering. De ozonlaag beschermt ons tegen schadelijke uv-stralen van de zon.
Het fenomeen begon dit jaar vroeger dan gemiddeld, vroeg in augustus. Op 29 augustus strekte het gat zich al uit over 16 miljoen vierkante kilometer boven de zuidpool. De snelle ontwikkeling trok de aandacht van de wetenschappers.
Tegen het midden van september bereikte het een oppervlakte van ruim 26 miljoen vierkante kilometer. Het werd daarmee een van de grootste gaten ooit gezien op dat moment van het jaar.
Daarna kromp het opnieuw naar meer gemiddelde waarden, hoewel het dit jaar heel lang bleef hangen.
Het uiteindelijke proces naar de sluiting verliep met horten en stoten, om pas compleet te worden op 20 december, blijkt nu uit gespecialiseerde atmosferische data van de Copernicus Atmosphere Monitoring Service (CAMS).
Het ozongat van dit jaar komt op plaats 7 in de rangschikking sinds 1979, toen begonnen werd met het bijhouden van nauwkeurige data. In 1999 en 2020 duurde het tot 27 december vooraleer het zich hersteld had. Voor alle duidelijkheid: het gat in de ozonlaag doet zich steevast voor aan de polen, maar toch vooral aan de zuidpool.
BEKIJK: Het gat in de ozonlaag groeide heel snel en sloot zich maar moeizaam dit jaar (animatie Copernicus):
Hoe komt het gat in de ozonlaag elk jaar tot stand?
Elk jaar vormt er zich een gat in de ozonlaag boven de zuidpool. Soms is er ook een groot gat boven de noordpool, zoals in 2020. Het fenomeen wordt nauwlettend in het oog gehouden, want de ozonlaag houdt schadelijke uv-straling van de zon voor onze huid tegen. Op die manier worden we beter beschermd tegen o.a. huidkanker of cataract.
Het jaarlijks terugkerende fenomeen wordt hoofdzakelijk gevoed door drie ingrediënten:
- een hoeveelheid chloor in de atmosfeer die afkomstig is van de mens en die heel lang in de atmosfeer blijft hangen
- een stabiele, langdurige vortex (een wervelwind aan de poolgebieden) die ervoor zorgt dat ijskoude lucht geïsoleerd raakt
- heel koude, aanhoudende vriestemperaturen op grotere hoogte in de stratosfeer. Daardoor kunnen er zich wolken vormen op grote hoogte in die stratosfeer (15 tot 30 km hoog) waarop zich broom- en chloordeeltjes vastzetten
Eenvoudig uitgelegd, komt het erop neer dat na afloop van de plaatselijke winter, wanneer de zon terugkeert, opgehoopte chloorverbindingen op zeer grote hoogte in contact komen met het ozon (O3) in de ozonlaag.
Door een chemische reactie wordt het ozon afgebroken en wordt de ozonlaag heel wat dunner. Na verloop van tijd herstelt de situatie zich opnieuw, wanneer de polaire vortex verzwakt en de extreme temperaturen afnemen.
Hoe kunnen we het bijzondere verloop dit jaar verklaren?
Het gat in de ozonlaag is sinds de jaren 70 nooit weggeweest, maar wetenschappers zijn dit jaar verrast door het opvallende parcours. Het is al het vierde opeenvolgende jaar dat dit het geval is, ondanks een verbod op menselijke uitstoot van CFK's dat al lang geldt. (zie onder)
Omdat het om zo'n ingewikkeld chemisch proces gaat op grote hoogte (vanaf 10 tot 15 kilometer en hoger) in de troposfeer en stratosfeer, heeft de wetenschap nog geen perfect zicht op de zaak.
Een strenge polaire vortex boven Antarctica kan een verklaring zijn. Maar ook de klimaatverandering zou kunnen spelen
"Een strenge polaire vortex boven Antarctica dit jaar kan een verklaring zijn", vertelt Karolien Lefever van het BIRA (Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie) aan de telefoon. Een verandering van windpatronen in het zuidelijk halfrond kan daarbij meespelen.
"Ook de uitbarsting van de Hunga Tonga-vulkaan (in de Stille Oceaan, red.) vorig jaar kan het voor dit jaar verklaren. Bij die uitbarsting is veel waterdamp in de hoge stratosfeer terechtgekomen", zegt Lefever. "Maar ook de klimaatverandering is niet uit te sluiten. Die kan een impact hebben op de dynamische processen in onze atmosfeer."
Prangend probleem in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw
Het jaarlijkse gat in de ozonlaag is er al sinds eind jaren 70. Het werd "hot" in de jaren 80 en 90, toen het een alarmerend probleem was. De wereld maakte er toen volop kennis mee en de vrees bestond dat het gat elk jaar groter zou worden, en zich niet enkel zou concentreren op de polen.
We zouden in zo'n geval minder beschermd zijn tegen schadelijke uv-stralen van de zon.
Beter een gat in m'n pennenzak dan een gat in de ozonlaag
Aan de basis lag het gebruik (en het vrijkomen) van zogenoemde CFK's (chloor-fluor-koolstofverbindingen) die vroeger o.a. als drijfgassen in ijskasten of diepvriezers zaten of in spuitbussen. Daar is naderhand een verbod op gekomen.
"Het Montreal-protocol van 1987 is zeer belangrijk geweest", zegt Lefever. Toen werd een algemeen verbod opgelegd, en ging de menselijke uitstoot drastisch naar beneden.
"Maar je mag niet vergeten dat die chloor- en broomdeeltjes nog heel lang blijven doorwerken. We verwachten dat tegen het midden van de eeuw het probleem toch grotendeels weg moet zijn. Maar er zijn nog onzekerheden, onder meer door de klimaatverandering. Die zou een negatief effect kunnen hebben, waardoor het fenomeen nog wat langer kan aanhouden."