Historici situeren onze tijd in de geschiedenis: ‘De 14de eeuw leert ons het doemdenken van nu ernstig te relativeren’

Herman Van Goethem, historicus en rector UAntwerpen

Slechtste jaar: 2003

“De Amerikaanse inval in Irak in 2003 was een rampzalige keuze, die de relatieve consensus verbrak tussen het Westen en Arabische landen na de Al Qaida-terreuraanslagen van 11 september 2001 op de VS. De Irak-oorlog vormde de basis voor nieuwe terreurbewegingen en het begin van een langdurige destabilisering die tot nu doorloopt, met een tol van miljoenen mensenlevens. De kettingreactie van conflicten bracht ook vluchtelingenstromen op gang die bijdroegen aan politieke onrust elders in de wereld en mee de aanzet gaven tot de doorbraak van politiek populisme.

“Enkel een internationale consensus kan een einde maken aan deze decennia van oorlogen en geweld. Instanties zoals de Verenigde Naties en grote mogendheden zoals Frankrijk, Duitsland en de VS moeten hun rol daarin opnemen. Ook kleine landen zoals Qatar en België, vanuit zijn aloude bijzondere positie, kunnen een rol spelen.”

Beste jaar: 1648

“In 1648 maakte de Vrede van Münster een einde aan tachtig jaar Europese oorlogen, met massale verwoestingen en ontelbaar talrijke slachtoffers. Dit was het eerste grote internationale vredesverdrag met een Europese omvang, door de vele landen die erin waren betrokken. De Vrede van Münster is ook voor ons heden nog een model voor de praktijk van moderne vredesonderhandelingen, waarbij territoriale en andere toegevingen de opstap zijn naar een nieuwe modus vivendi die garanties biedt voor een duurzame vrede.”

Wouter Ryckbosch, hoofddocent geschiedenis VUB

Slechtste jaar: 1492

“Op wereldschaal springen nu sneller jaartallen in het oog die ooit positief herinnerd werden, maar waarvan steeds vaker de negatieve dimensies zichtbaar worden. Het jaar 1492 is er zo één. Op 2 januari van dat jaar gaf het Emiraat van Granada zich over aan de katholieke vorsten Ferdinand en Isabella van Aragon en Castilië. Dit luidde het einde in van bijna 800 jaar islamitische aanwezigheid op het Iberisch schiereiland maar ook van een periode van religieuze tolerantie in de regio: joden en moslims werden verplicht bekeerd, tot slaaf gemaakt, of verbannen, naar onder meer Italië, Noord-Afrika en uiteindelijk de Nederlanden.

“Het militaire succes van de ‘Katholieke vorsten’ droeg op langere termijn bij tot de vorming van sterkere nationale staten in Europa, die zich versterkten via militaire verovering. De Val van Granada leidde dan ook rechtstreeks tot die andere historische gebeurtenis, waardoor 1492 zich in het collectieve geheugen nestelde: Christoffel Columbus die aanmeerde in de Caraïben en een ‘Nieuwe Wereld’ opende. Dit was het begin van een lange geschiedenis waarin militaire verovering, verplichte bekering, slavernij en imperialisme zich op steeds grotere en intensievere schaal over de wereld ontplooide. Voor 2024 doen we er goed aan om 1492 in herinnering te houden, om de economische, politieke en ecologische processen die toen in een stroomversnelling kwamen beter te begrijpen.”

Beste jaar: 1789

“‘De beste’ jaren uit het verleden zijn natuurlijk vooral symbolisch. Veel ankerpunten uit de wereldgeschiedenis werden net gekenmerkt door geweld. Als we omwille van de symboliek toch een jaar moeten kiezen, dan zou dat 1789 kunnen zijn. Ondanks het vele geweld was het jaar van de Franse Revolutie het begin van een transitie naar een samenleving die meer op gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid gebaseerd was dan voorheen. Het (korte) succes van die politieke omwenteling werkte inspirerend. Denk aan de Haïtiaanse Revolutie van 1791, die de slavernij op het Amerikaanse continent begon terug te dringen.

“Tot op vandaag worden politieke krachtlijnen vaak vormgegeven door voor- of tegenstand ten opzichte van de ambities van de Franse Revolutie. De geschriften van toen zijn nog steeds een inspiratiebron, denk aan de Déclaration des droits de l’homme et du citoyen. Toch zou na 1789 de ongelijkheid in bezit en inkomen nog bijna een eeuw toenemen. Pas na WOII werd de belofte van 1789 voor velen realiteit. Voor 2024 kunnen we beter niet hopen op een herhaling van 1789, maar wel de herinnering aan de onvervulde beloften van dat jaar koesteren.”

Jan Dumolyn, historicus UGent

Slechtste jaar: 1942, de Endlösung

“Geschiedenis is moeilijk op een jaar vast te pinnen. Ze gaat om lange golfbewegingen. Er zijn wel kantelmomenten. Een slecht jaar in dat verband is 1942, omdat dan de Wannsee-conferentie plaatsvindt. Reinhard Heydrich bedacht er met andere topnazi’s de ‘Endlösung’, de industriële massavernietiging van Europese joden. Het nazisme en de Shoah is daarom de ultieme combinatie van moderniteit en barbarij.

“Wat de Shoah ook onderscheidde was de afstand tussen daders en slachtoffers. Door de invoering van de gaskamers moesten de beulen hun slachtoffers niet meer in de ogen kijken. De bewust ingebouwde afstand zie je vandaag ook bij raketten of drones, die men laat inslaan terwijl men naar een schermpje kijkt en nu ook AI doelen laat kiezen. Wat cynisch: gaat men in 2024 vragen aan Chat GPT hoe men de beste genocide organiseert?”.

Beste jaar: 1944

“Voor mij is 1944 het beste jaar, vanwege het begin van de sociale zekerheid in België en andere landen. Op 28 december 1944 ondertekende toenmalig minister van Arbeid en Sociale Voorzorg, en latere premier, Achiel Van Acker de ‘Besluitwet betreffende de Maatschappelijke Zekerheid der Arbeiders’.

“Onze sociale zekerheid is toch een eigentijdse ‘kathedraal van de mensheid’, omdat het een pact is tussen arbeid en kapitaal waarbij iedereen bijdraagt naar vermogen. Vandaag erger ik me daarom aan anti-emancipatorische initiatieven als de Warmste Week, die lijken op een evenknie van de middeleeuwse caritas - ‘wie een arme helpt gaat naar de hemel’. Dit soort liefdadigheid zou niet meer nodig mogen zijn, als onze sociale zekerheid zou werken zoals beoogd. Tachtig jaar na datum is het tijd om te kijken hoe we onze sociale zekerheid kunnen verstevigen, of zelfs exporteren. Als onze sociale zekerheid in Afrika zou bestaan zouden daar minder mensen op de vlucht moeten slaan.”

Koert Debeuf, historicus Midden-Oosten aan de VUB

Het slechtste jaar: 1258

“Het jaar 1258 is het rampzaligste jaar in de geschiedenis van de Arabische wereld omdat Bagdad, de hoofdstad van het Abbassieden-rijk, verwoest werd door de Mongolen.

“Het Abbassieden-rijk, gestart in 751, wordt beschouwd als de Gouden Periode van de islamitische geschiedenis. Ze bouwden het ‘Huis van de Wijsheid’ waar boeken over filosofie, geneeskunde, wiskunde en astronomie vanuit andere talen in het Arabisch werden vertaald. Het werd zo de grootste en belangrijkste bibliotheek van de wereld. Bij de verwoesting van Bagdad vielen honderdduizenden doden, en men zegt dat de Tigris zwart kleurde van de inkt van boeken die in de rivier werden gegooid.

“Zo werd 1258 eigenlijk het begin van de Islamitische Middeleeuwen. Vlak na dit drama, in 1263, werd Ibn Taymiyya geboren, een fundamentalistische denker wiens boeken vandaag nog altijd door terreurorganisaties zoals IS worden geciteerd. Chaos voedde toen, zoals nu, het extremisme en creëerde een neerwaartse spiraal die een volledige beschaving ten grond richtte.”

Beste jaar: 1200

“Het jaar 1200 is het beste uit de geschiedenis omdat de Universiteit van Parijs werd opgericht. Twee jaar eerder stierf de belangrijke Andalusische filosoof, Averroes, in Marrakech. Vier jaar later stierf de belangrijke joodse filosoof, Maimonides, in Caïro. De werken van beide filosofen werden naar het Latijn vertaald, en hiermee ook Aristoteles en zijn wetenschappelijke methode.

“De introductie van deze nieuwe ideeën creëerde een intellectuele revolutie in Parijs, de idee dat de wetenschappelijke, filosofische waarheid belangrijker was dan de religieuze. Het was het begin van de strijd tussen geloof en rede, kerk en staat - kortom het secularisme. De bisschop van Parijs verbood in 1277 al deze nieuwe filosofische stellingen. De filosofen vertrokken naar Italië, waar deze nieuwe ideeën wel nog welkom waren. Dit initieerde de Italiaanse renaissance.

“De heropstanding van Europa startte dus uit een mix van Arabische, joodse, Griekse, Romeinse en christelijke ideeën, net als de Gouden Periode in de islamitische geschiedenis ontstond uit een mix van Griekse, Perzische, Indiase en islamitische ideeën. Een nieuwe renaissance zal enkel mogelijk zijn wanneer we opnieuw een globale dialoog van ideeën op gang trekken.”

Nel De Mûelenaere, historica VUB

Slechtste jaren: 536-’41, 1918-19

“De ergste jaren zijn als oorlog, ziekte en honger samen toeslaan. Volgens historicus Michael McCormick was volgens die criteria circa 536-541 na onze tijdrekening de meest ellendige periode in de geschiedenis, met als start een IJslandse vulkaanuitbarsting die achttien maanden lang de zon verborg achter vulkanische mist, en als kers op de taart de Pest van Justinianus, die naar schatting een kwart van het Romeinse Rijk wegvaagde.

“Meer recent waren 1918-1920 globale rotjaren met een wereldoorlog, hongersnoden en een pandemie die miljoenen doden eiste. Maar dat vreselijke tijdperk bracht ook de Volkerenbond en voor België een reeks sociale maatregelen en de uitbreiding van het stemrecht. Dat laatste had natuurlijk weinig rechtstreekse impact op het leven van vrouwen en de gekoloniseerde Congolezen. Als er één iets is waar historici het over eens zijn, is dat de effecten van rampspoed en voorspoed compleet afhankelijk zijn van toevallige geografie en de maatschappelijke positie.

“Het is verleidelijk om de moed te verliezen in de schaduw van territoriale veroveringsoorlogen, overtredingen van het internationaal recht, antidemocratische bewegingen en klimaatverandering. Dan kan geschiedenis helpen. Niet om politiek opportunistische voorspellingen te doen op basis van scheve vergelijkingen, maar omdat het verleden toont dat we meer zijn dan weerloze slachtoffers. Dat gewone mensen een verschil gemaakt hebben.”

De beste jaren: de laatste decennia

“Als we hopeloosheid als maatstaf voor ellende nemen, moeten we hier op zoek gaan naar momenten van hoopvolle actie. Historische inspirerende voorbeelden daarvan vinden we zelfs in de rampjaren 1917 en 1943. Daar zien we hoe vrouwen zoals de jonge Yvonne Nèvejean in WOI stille weerstand boden aan de Duitse bezetter en voedselhulp en zuigelingenzorg organiseerden. Vijfentwintig jaar later redde Nèvejean als hoofd van het Kinderwelzijn duizenden joodse kinderen.

“Geschiedenis leert dat maatschappelijke transformaties en burgerlijke vrijheden zijn bevochten in kleine en grote daden van burgers. Neem het verzet van de vrouwenrechtenbeweging sinds de 19de eeuw tot vandaag. Dankzij de acties en ongehoorzaamheid van vrouwen zoals Zoé en Isabelle Gatti de Gamond, Gabrielle Defrenne en Chantal De Smet hebben we het recht op hoger onderwijs en op abortus, bestaat het principe van gelijk loon voor gelijk werk en moeten vrouwen geen toestemming krijgen van hun man om een bankrekening te openen. Daarom zijn de laatste decennia volgens mij - althans voor westerse vrouwen - de beste geweest.”

Joren Vermeersch, historicus

Ergste jaren: onze 14de eeuw

“Onze ergste periode was de 14de eeuw. Na een lange periode van vrede en relatieve voorspoed kreeg Vlaanderen daarin de ‘drie ruiters van de Apocalyps’ over zich heen: oorlogen (1297- 1305, 1323-28 en 1279-1385), een verwoestende hongersnood die zo’n 15 procent van de bevolking doodde als gevolg van een mondiale vulkanische klimaatcrisis (1315-16), en ten slotte een verwoestende ziekte, de Zwarte Dood, die tot een derde van de bevolking in het graf meenam (1349).

“Lessen uit die eeuw voor ons vandaag zijn er talrijk. De belangrijkste: wie vrede wil moet klaar zijn voor oorlog. Toen Frankrijk in 1297 Vlaanderen binnenviel was er tachtig jaar lang geen oorlog meer geweest. Na vier generaties vrede had de bevolking verleerd wat oorlog was. Dat is een opmerkelijke parallel met het Europa van vandaag.

“Een andere belangrijke les van deze ‘waanzinnigste’ eeuw is dat we veel meer aan kunnen dan we soms zelf denken. Daardoor brengt de 14de eeuw, hoe hard hij ook was, ons tegelijk een boodschap van hoop: geen enkele crisis kan ons klein krijgen. Dat leert ons het doemdenken van nu ernstig te relativeren.”

Het beste jaar: 1989 en 1991

“Ik kies hier voor twee jaren: het instorten van de communistische dictaturen in Centraal-Europa in 1989 en uiteindelijk van de de Sovjet-Unie in 1991.

“Eindelijk konden Europese volkeren die sinds WOII verkommerden onder tirannie hun democratieën ontwikkelen en integreren in de familie van vrije Europese landen. Tegelijk werd zo de schande uitgewist van het verdrag van Potsdam uit 1945, waarbij de helft van Europa veroordeeld werd tot de armoede en onderdrukking van het communisme. Wat kunnen we hieruit leren? Het belang van de Trans-Atlantische alliantie als beste bescherming voor onze vrijheid en democratie, samen met de kracht van ons liberaal-kapitalistisch model als waarborg voor economische vooruitgang en technologische ontwikkeling.

“Tegelijk is de Koude Oorlog een blijvende herinnering aan de gevaren van Russisch imperialisme voor Europa. Poetins huidige veroveringstocht in Oekraïne kadert in een lange traditie, van de tsaren tot de USSR. Mocht het Westen toelaten dat Rusland Oekraïne verovert, dreigen nog meer volkeren het slachtoffer te worden: Georgiërs, de Baltische staten… Daarom moeten de vrije naties van de wereld nu een rode lijn in het zand trekken. 2024 wordt daarin cruciaal.”