Christophe Busch: 'Het kwade in de mens is onuitroeibaar, net als het goede'

Volgens filosoof Hannah Arendt is het kwaad een schimmel die zich langs de oppervlakte verspreidt. Het bezit geen harde kern en openbaart zich bij de meest normale mensen. Al dertig jaar lang is Christophe Busch gefascineerd door de kwaadaardige schimmels die in ieder van ons sluimeren.

Aan de Universiteit van Amsterdam studeerde hij Holocaust and Genocide Studies en tot eind 2019 leidde hij de Kazerne Dossin. Tegenwoordig is Busch directeur van het Hannah Arendt Instituut.

In zijn magnum opus De duivel in elk van ons houdt hij 850 pagina's lang een pleidooi voor de complexiteit van het kwaad. Busch ziet het als de derde fase in de zogeheten daderstudies.

Na de demonisering van de daders lanceerde Arendt het begip 'banaliteit van het kwaad'. Volgens haar was Adolf Eichmann, die verantwoordelijk was voor het organiseren van de Jodentransporten, geen kwaadaardig genie. Ze bezag hem als een ordinaire figuur die gedachteloos bevelen uitvoerde.

Maar achter de banaliteit van het kwaad schuilt volgens Busch een complex samenspel van actoren en factoren. Er bestaat dus geen enkelvoudige oorzaak van collectieve geweldsfenomenen.

"In elk van ons schuilt een kwaadaardig potentieel. Maar wat jou doet radicaliseren komt door een andere set aan factoren dan bij mij. Als je blijft steken op individuele basis, dan krijg je te simplistische verklaringen als 'het is het fascisme of de islam'. Ook louter dehumaniseren is niet voldoende. Zo hoor je soms dat Walen parasieten zijn, maar daarom staat er nog geen genocide op hen te gebeuren."

Ook niet als België binnenkort in een economische malaise belandt? "Moeilijke levensomstandigheden zetten een samenleving inderdaad zwaar onder druk. Dat is een constante in de geschiedenis. Zo vonden de heksenvervolgingen plaats in periodes van mislukte oogsten. Mensen gaan op zoek naar schuldigen om de controle te herwinnen."

"Miljoenen mensen zijn niet in het nationaalsocialisme gestapt met de gedachte om eindelijk eens rustig Joden te kunnen discrimineren. Ze wilden vooral ontsnappen aan hun precaire levenssituatie. Nazi-lidmaatschap bracht ook carrièremogelijkheden met zich mee."

"Die verleidelijke vooruitzichten hielpen om het initiële verzet tegen geweld weg te nemen. Door dwang dreig je dat verzet net aan te wakkeren. Maar door in te spelen op verlokkingen schenk je de illusie van keuze. Het is een heel listige manier om mensen stap voor stap te betrekken. En eens je in het moeras van geweld bent gestapt, moet je heel sterk zijn om uit dat brutale denkkader te klauteren."

De impact van zo'n referentiekaders valt volgens Busch niet te overschatten. "Wanneer je de Holocaust bestudeert, is het belangrijk om niet vanuit onze huidige denkbeelden over mensenrechten te vertrekken. Want je hebt te maken met een samenleving die doordrenkt is van een ideologische rassenleer. Zelfs binnen de grenzen van zo'n absurd geloofssysteem geldt een zekere rationaliteit."

'Interventie van buitenaf'

Ook bij de beeldvorming rond groeperingen, zoals Hamas, lijken verschillende denkkaders met elkaar te botsen: vrijheidsstrijders voor de ene, terroristen voor de andere. "In tegenstelling tot genocide bestaat er van terrorisme geen erkende definitie. De invulling ervan hangt grotendeels af van je politieke doelstelling. Poetin vindt de Oekraïense strijdkrachten neonazi's. Wij denken daar heel anders over."

Kunnen we dan wel spreken van een genocide op de Palestijnen? "Een genocide is de misdaad der misdaden. Daar spreekt een intentie uit om geheel of gedeeltelijk een groep weg te vagen van deze aardbodem. Maar je voelt ook hoe moeilijk het is om dat te bepalen."

"Wat we wel weten is dat grootschalige cycli van geweld niet vanzelf stoppen. Er is interventie van buitenaf vereist. Nu kijkt de internationale gemeenschap grotendeels weg van de gruwel in Gaza, met de gedachte dat het ooit wel eens opgelost zal raken. Met als resultaat dat de situatie enkel dramatischer wordt."

"Het geweld kan stoppen als de ene groep volledig is uitgemoord. Al zullen er zich zelfs dan nieuwe slachtoffergroepen aandienen. Geweldsystemen teren op zondebokken. Daarom moeten we in democratische samenlevingen proberen om onze conflicten in overleg op te lossen. En dat is lastig en saai."

"Maar eenmaal je geweld als oplossing gaat gebruiken, krijg je een katalysatoreffect. Zonder de Tweede Wereldoorlog was de Holocaust nooit gebeurd. Daar ben ik zeker van. Oorspronkelijk gingen de nazi's de Joden deporteren. Tot ze plotseling dachten: 'Weet je wat, we zijn nu toch met een oorlog bezig. We gaan dit probleem definitief oplossen.'"

Jargon

Maar hoe voorkom je dat de burgerlijke ongehoorzaamheid van bijvoorbeeld klimaatklevers ontaardt? "Ten eerste lokt geweld geweld uit. Wanneer de politie bij een betoging het waterkanon inzet, zal een harde kern denken 'het probleem is niet het klimaat, maar de overheid'. En zo krijg je een gevaarlijke tegenreactie."

"Interessant is dat een groepering zoals Extinction Rebellion vrijwilligers langs de zijkant heeft staan. Zij kunnen interveniëren. Want als je een tik op je neus krijgt, ga je waarschijnlijk een tik willen teruggeven. Die vrijwilligers moeten zo'n cascade aan geweld voorkomen."

Volgens Busch kan ook ons taalgebruik aan een dergelijke cascade bijdragen. "Woorden scheppen een werkelijkheid door dingen op een specifieke manier te benoemen. Dat werkt altijd in twee richtingen. Voor de slachtoffergroep ga je toxische taal hanteren. Maar voor de daden van de eigen groep ga je verbloemend jargon gebruiken."

"Zo zeiden de nazi-artsen niet dat ze Duitsers met erfelijke ziekten gingen vermoorden. Ze 'verlosten' hen uit hun lijden. Terwijl diezelfde artsen de Joden als 'het kankergezwel van het Europese lichaam' moesten verwijderen. Eigenlijk zeg je twee keer hetzelfde, maar de connotatie is erg verschillend."

"Door Joden als kankergezwellen te bestempelen ga je hen uitsluiten van wat Helen Fein benoemt als 'het menselijke universum van morele verplichtingen'. Aan zijn manschappen gaat een commandant niet vertellen dat ze moeten schieten op huisvaders met kinderen. Nee, ze moeten de vijand elimineren. Dat toont hoe samen met ons taalgebruik ook ons denken en handelen kunnen afglijden."

Kamp Brussel-Noord

Busch schrijft dat de opleiding tot beul amper verschilt van die tot leerkracht, want "het is hetzelfde sociale leerproces. Ook bij folteringen zie je dat ze eerst in handboeken hebben gebladerd. Gevolgd door een kijkstage. En dan slik je even. Wat is er gebeurd? En de eerste keer blijft je bij. Maar de tiende keer niet meer. En de twintigste keer ga je anderen aanraden om eerst met de tanden te beginnen."

"Die sociale leerprocessen tonen dat mensen het potentieel bezitten om zowel folteraar als leerkracht te worden. We worden niet zo geboren. Een samenspel van factoren bepaalt welke richting het uitgaat."

"Al heb je naast die actieve daders ook de wegkijkende daders. Dat zijn verstandige mensen die hun bijdrage leveren. Tegelijkertijd behouden ze een afstand, zodat ze niet ter verantwoording worden geroepen. Je ziet dus vaak een opdeling van de verantwoordelijkheid: 'Ik wist niets van die moorden. Ik moest alleen maar de lijsten opstellen.' Maar zonder de transportlijsten van Eichmann zouden de moorden in de vernietigingskampen niet hebben kunnen plaatsvinden."

Ook de kampen zijn terug van nooit weggeweest, met Australische detentiecentra op Nauru en een Russisch concentratiekamp in Donetsk. Busch noemt Brussel-Noord zelfs een kamp. "Ik wil vooral over dat symbolische stappen. Concentratiekampen omvatten meer dan Bergen-Belsen of Auschwitz. Ze bieden een instrument om bepaalde maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. Maar kampen hebben ook de neiging om het buitengewone te normaliseren."

"Het gaat dus niet enkel om een fysiek afgebakende ruimte. Vluchtelingen die rond de Brusselse stations verblijven, bevinden zich in een kampsituatie. Want het gaat om een normalisering van een uitzonderlijke ruimte waar mensen kunnen vertoeven. Ook dat omvat een kamp als instrument."

Het onuitroeibare goede

En dan de hamvraag: hoe houden we ons duiveltje in het doosje? "Als gedachteloosheid bijdraagt aan het oppervlakkige en banale kwaad, dan is oordelen het begin van een diepgaande en uitzonderlijk goede daad. Je kunt gedachteloos Netflix-series kijken of je kunt jezelf de vraag stellen: 'wat is mijn bijdrage?' Zo'n morele reflexen moet je echt cultiveren."

"Zo weten we dat het wel degelijk zinvol is om kinderen reanimatiepraktijken te leren. Natuurlijk zijn ze veel te zwak om medische bijstand aan een volwassene te verlenen. Maar van jongs af aan kweken ze wel het instinct om direct in te grijpen, wanneer er zich een noodsituatie voordoet. Ook het verrichten van goede daden vergt een sociaal leerproces."