De lijdensweg van Aleksej Navalny als luis in de pels van Vladimir Poetin
De Russische activist Aleksej Navalny was jarenlang de luis in de pels van het Russische regime. Toen duidelijk werd dat hij ook politieke ambities had, greep president Poetin in en volgde de ene veroordeling de andere op. Drie jaar geleden werd hij opgepakt in Moskou, sindsdien zat hij onafgebroken in de cel, waar hij uiteindelijk is overleden.
Aleksej Navalny (°1976), van Russisch-Oekraïense afkomst, was advocaat en activist. De voorbije decennia ontpopte hij zich tot de belangrijkste criticus van de Russische president Vladimir Poetin. Hij mocht zonder overdrijven als Poetins belangrijkste binnenlandse vijand worden beschouwd.
Blogger
Navalny specialiseerde zich als advocaat in de strijd tegen corruptie in zijn land en begon in 2008 blogs te schrijven, waarin hij zijn pijlen richtte op door de staat gecontroleerde bedrijven. Met zijn Anticorruptiestichting (FBK) schopten hij en zijn medewerkers tegen de schenen van de Russische elite, onder meer door hun luxeleventjes aan de kaak te stellen. De kantoren van de FBK kregen dan ook geregeld de politie over de vloer.
Toen al beschouwden de heersers in het Kremlin hem als een vervelend mannetje. Hij werd meerdere keren opgepakt voor het organiseren van betogingen. Toen hij ook nog eens politieke functies begon te ambiëren, gaf de Russische president Poetin het startschot voor een persoonlijke afrekening. De ene veroordeling volgde de andere op, wegens corruptie, smaad, minachting van het gerecht. Het leverde Navalny alles samen tientallen jaren cel op.
Bekijk - Wie is Aleksej Navalny: "Mijn boodschap als ik vermoord zou worden: geef niet op"
Burgemeester noch president
Het begon allemaal in 2013, toen Navalny burgemeester van Moskou wilde worden. Hij eindigde tweede, met 27 procent, achter een bondgenoot van Poetin. Al snel volgde een reactie van de Russische overheid: Navalny werd vervolgd wegens corruptie en in 2014 ook veroordeeld tot een voorwaardelijke celstraf van 3,5 jaar. Zijn veroordeling kreeg internationaal heel wat kritiek en uiteindelijk werd Rusland er ook voor veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
In 2017 volgde een nieuwe voorwaardelijke straf van 5 jaar voor het organiseren van betogingen tegen de Russische president. Hij was in dat jaar ook al 3 keer opgepakt. In 2018 wilde Navalny het bij de presidentsverkiezingen opnemen tegen Poetin, maar zijn kandidatuur werd geweigerd en in datzelfde jaar werd hij nog eens veroordeeld wegens fraude.
Effectieve celstraffen kreeg hij toen nog niet, maar in 2018 en 2019 zat hij wel enkele keren voor een korte tijd in de gevangenis. In 2019 beweerde hij dat hij in de gevangenis was "vergiftigd" door een "onbekend chemisch product". De Russische autoriteiten hielden het bij een "allergische reactie" en lieten weten dat er "geen enkele giftige substantie" in zijn lichaam was aangetroffen.
Novitsjok
Hoe het ook zij, een jaar later was er geen ontkennen meer aan. Op 20 augustus 2020 werd hij vergiftigd op (of vlak voor) een binnenlandse vlucht vanuit de Siberische stad Tomsk naar Moskou. Het vliegtuig maakte een noodlanding in Omsk, waar Navalny in een kunstmatig coma werd gebracht. Na twee dagen getouwtrek tussen de ziekenhuisdirectie en Navalny's entourage werd hij overgebracht naar een ziekenhuis in Berlijn.
Verschillende internationale onderzoeken wezen op een vergiftiging met het zenuwgif novitsjok, een substantie die indertijd door de Sovjet-Unie was ontwikkeld. Navalny beschuldigde het Kremlin en ook een onderzoek van onafhankelijke, door de VN-Mensenrechtenraad aangestelde, rapporteurs stelde de Russische overheid verantwoordelijk. Het Kremlin heeft elke betrokkenheid altijd ontkend.
Op 15 september 2020 gaf Navalny voor het eerst sinds zijn vergiftiging een teken van leven met deze foto op Instagram:
Eerste effectieve celstraf
Navalny ontsnapte aan de dood, maar kon in Berlijn goed herstellen. Na een verblijf van vijf maanden in de Duitse hoofdstad kondigde hij aan dat hij naar Moskou zou terugkeren, ook al had de Russische politie gewaarschuwd dat hij meteen opgepakt zou worden.
De Russische autoriteiten hadden namelijk al snel een nieuwe stok gevonden om hem te slaan. Navalny kreeg in 2014 een voorwaardelijke celstraf van 3,5 jaar. Een voorwaarde was dat hij zich geregeld zou melden bij de gevangenisautoriteiten en die liep blijkbaar nog tot eind 2020. Navalny voerde die jarenlang braaf uit, maar omdat hij in de tweede helft van dat jaar vijf maanden in een ziekenhuis in Berlijn lag, kon hij zich onmogelijk melden.
Ik wil niet hoog van de toren blazen, maar de hele wereld wist waar ik was
En dus werd hij op 17 januari 2021, bij zijn terugkeer uit Duitsland, meteen na de landing op een luchthaven nabij Moskou opgepakt en in de cel gegooid. Enkele weken later werd zijn voorwaardelijke celstraf uit 2014 omgezet in een effectieve straf van 3,5 jaar, waarvan uiteindelijk ongeveer 2,5 jaar overbleef.
Absurd, vond Navalny. "Ik wil niet hoog van de toren blazen, maar de hele wereld wist waar ik was", zei hij tegen de rechter. "Toen ik hersteld was, heb ik een vliegtuigticket gekocht en ben ik naar huis gegaan."
BEKIJK - Navalny landt in Moskou en wordt meteen gearresteerd (17/1/21):
Waarom Navalny naar Rusland terugkeerde, ook al wist hij dat hij opgepakt zou worden? Omdat hij in zijn eigen land zijn grote rivaal Poetin wilde bestrijden. "De vraag om terug te keren of niet, heeft voor mij nooit bestaan", schreef hij enkele dagen eerder op zijn sociale media. "Gewoon omdat ik niet ben weggegaan."
"Ik belandde in Duitsland op een afdeling intensieve zorg om één reden: omdat ze me probeerden te vermoorden. Ik heb het overleefd en nu proberen ze te voorkomen dat ik terugkom. Maar wat ze doen, interesseert me niet. Rusland is mijn land, Moskou is mijn stad, ik mis ze."
Navalny slaat terug: het decadente "Winterpaleis" van Poetin
Twee dagen nadat Navalny werd gearresteerd, plaatste zijn team een twee uur durende documentaire op YouTube waarin een gigantisch paleis van Poetin vlak bij de Zwarte Zee werd onthuld, dat met smeergeld zou zijn gebouwd. Volgens Navalny heeft de luxevilla zeker 1 miljard euro gekost.
Het bestaan ervan was een publiek geheim in Rusland, al in 2020 waren er onthullingen over de bouw van een groot paleis aan de Zwarte Zee. Navalny onthulde echter dat de verkoop ervan aan privéondernemers een schijnoperatie was en dat de Russische veiligheidsdienst FSB het domein controleerde. Hij beschuldigde Poetin er tegelijk van aan het hoofd te staan van een gigantisch corruptienetwerk.
Niets van aan, zei Poetin enkele dagen later op televisie. "Niets van wat in die video wordt getoond, behoort mij of mijn familie toe." Even later verklaarde een miljardair en vertrouweling van Poetin dat de luxevilla zijn eigendom was.
BEKIJK - Enkele beelden uit de documentaire die Navalny's team maakte (21/1/21):
Nog meer veroordelingen
Het bleef niet bij die ene celstraf. In maart 2022 werd hij opnieuw veroordeeld wegens fraude en ook wegens minachting van het hof. Hij kreeg een straf van 9 jaar in een zwaar bewaakte strafkolonie. Volgens de rechter had Navalny miljoenen dollars, die gedoneerd waren aan zijn organisaties, onrechtmatig voor privédoeleinden gebruikt. Navalny zat toen al in een strafkamp, waar het proces ook plaatsvond.
In augustus vorig jaar volgde nog een zwaardere straf. Navalny kreeg er nog eens 19 jaar bovenop wegens de oprichting en financiering van een extremistische organisatie. Hij werd veroordeeld op basis van een nieuwe, vage anti-extremismewet, die alleen al kritiek uiten op politici of vertegenwoordigers van de overheid strafbaar maakt.
BEKIJK - Navalny aanhoort zijn nieuwe straf, de zwaarste tot nog toe (4/8/23):
Navalny was intussen ook al eens veroordeeld voor smaad tegen een veteraan uit de Tweede Wereldoorlog (in februari 2021 kreeg hij daarvoor een boete van 850.000 roebel, in die tijd zo'n 9.500 euro) en dat op dezelfde dag dat hij zijn proces in beroep over het schenden van zijn voorwaardelijke invrijheidstelling verloor. En in oktober van dat jaar werd hij op de lijst met extremisten en terroristen geplaatst.
In juni 2021 werden ook zijn Anticorruptiestichting en politieke netwerk (dat zich bezighoudt met het organiseren van betogingen en verkiezingscampagnes) als extremistische organisaties veroordeeld. Beide waren toen al ontbonden, om vervolging van medewerkers te vermijden.
Tot 2050 in de cel
Navalny's teller stond intussen al op bijna 30 jaar cel (zijn eerste effectieve straf zou in zijn tweede zijn opgenomen). Dat betekent dat hij al zeker tot pakweg 2050 in de cel zou hebben gezeten. Bovendien liep er alweer een nieuw proces tegen hem.
Volgens Navalny en zijn aanhangers waren alle veroordelingen politiek gemotiveerd. Ze zagen er maar één verklaring voor: het regime wilde hem zo lang mogelijk achter de tralies houden. Officieel deed de Russische president alsof Navalny hem niet raakte, maar het is duidelijk dat hij de opposant liever kwijt dan rijk was.
Dat bleek ook eind vorig jaar, toen Navalny plots enkele weken "vermist" was. Hij verscheen niet meer tijdens de geplande videoverhoren vanuit zijn cel en zijn advocaten wisten niet waar hij was. Na drie weken werd duidelijk dat hij naar een strafkolonie in de Siberische regio Jamalië was overgeplaatst, op zo'n 2.000 kilometer van Moskou.
BEKIJK - Voor het eerst sinds zijn mysterieuze verdwijning kan Navalny spreken met verslaggevers (10/1/24):
Navalny zat er nog meer dan voorheen geïsoleerd. Elektronische communicatie is er niet mogelijk, alle contact met zijn advocaten en anderen moest via de post. Handig, zal Poetin hebben gedacht, enkele maanden voor de presidentsverkiezingen. Want ja, ook vanuit de cel bleef Navalny invloed hebben op de Russen.
Het leven is geen pretje in Jamalië. In de winter is het ijzig koud, met temperaturen tot -30 of -40 graden. De strafkolonie zelf werd opgericht onder het bewind van Sovjet-dictator Jozef Stalin (1924-1953) en maakte deel uit van het beruchte goelagnetwerk, door de overheid opgerichte straf- en werkkampen waar miljoenen mensen stierven.
Stap voor stap zieker
Het stond dus min of meer in de sterren geschreven dat ook Navalny in de cel zou sterven. Zijn gezondheid ging er de voorbije jaren fel op achteruit. Navalny werd bijvoorbeeld geregeld in een isoleercel gegooid. Midden vorig jaar liet zijn advocaat weten dat hij 8 kg was afgevallen na twee weken isoleercel.
Navalny zelf noemde het regime waarin hij vastgehouden werd onlangs nog "extreem hels". Hij ging ook al eens drie weken in hongerstaking omdat hij ernstige gezondheidsproblemen had, maar geen dokter te zien kreeg. Volgens zijn advocaat werd Navalny langzaamaan vergiftigd in de gevangenis. "Zijn gezondheid gaat niet pijlsnel achteruit, maar stap voor stap", zei hij onlangs nog.
Humor
Des te opvallender is het dan dat Navalny nog veel humor had. Zowel op zijn sociale media (waarop hij via zijn medewerkers met de buitenwereld communiceerde) als tijdens de videoverhoren liet hij zich vaak van zijn meest ironische kant zien. "Als je alles met humor opneemt, valt ermee te leven", zei hij ooit over zijn gevangenschap.
Zo omschreef hij de strafkolonie in de oblast Vladimir, waar hij in 2021 vastzat, als een "vriendelijk concentratiekamp". Dat hij 's nachts elk uur gewekt werd en er overal camera's hingen, ontlokte bij hem de uitspraak "ik val telkens rustig weer in slaap met de gedachte dat mensen aan mij denken en me niet uit het oog verliezen".
In de strafkolonie in Siberië waarnaar hij onlangs werd verplaatst, was hij naar eigen zeggen "in opperbeste stemming" en tijdens het eerste videoverhoor na zijn "vermissing" vroeg hij of zijn vorige strafkolonie een "naaktfeestje" had georganiseerd ter ere van zijn vertrek, inclusief karaoke. Een sneer naar een naaktfeestje met bekende Russische influencers dat een nationaal schandaal veroorzaakte.
Ook zijn vrouw Julia is overigens niet van humor gespeend. Enkele dagen na Navalny's arrestatie, begin 2021, werd ook zij opgepakt tijdens een grote betoging in Moskou. "Excuses voor de slechte kwaliteit", schreef ze achteraf op sociale media bij een slecht belichte foto uit een celwagen.
Levenslang
Toch drong tussen alle humor van het echtpaar ook bittere ernst door. Na zijn veroordeling tot nog eens 19 jaar cel plaatste Navalny een bericht op het sociale netwerk X met de boodschap dat "het aantal jaren er niet toe doet" en hij "net als veel politieke gevangenen een levenslange straf uitzit", "waarbij leven wordt afgemeten aan de duur van mijn leven of de levensduur van dit regime". Met andere woorden: ofwel komt het regime van Poetin ten val en bestaat er een kans dat ik vrijkom, ofwel sterf ik in de gevangenis. Het waren profetische woorden.
Zelf niet onomstreden
Navalny mocht dan wel de belangrijkste opposant van Poetin zijn, die in het Westen door velen als een autocraat wordt bestempeld, toch was ook Navalny zelf niet onomstreden.
Binnen de Russische oppositie werd hij zeker niet door iedereen op handen gedragen. Zo kreeg hij kritiek wegens ultranationalistische uitingen in het verleden. Navalny nam in de jaren 2000 geregeld deel aan bijeenkomsten van extreemrechtse groeperingen en hanteerde daar in zijn toespraken nationalistisch en racistisch taalgebruik, onder meer tegen migranten uit Azië of moslims uit het Russische deel van de Kaukasus.
Dat is ook de reden waarom Amnesty International hem in 2021 niet meer als "gewetensgevangene" wilde erkennen, al trok de mensenrechtenorganisatie die beslissing twee maanden later weer in.
Navalny uitte zich in 2014 ook als een voorstander van de Russische annexatie van de Krim. Hoewel hij zei dat die in strijd was met het internationaal recht, erkende hij wel dat "de Krim vanaf nu tot Rusland behoort". Hij kantte zich later wel tegen de Russische invasie in Oekraïne, die volgens hem "op leugens is gebaseerd". "Poetin is een gek die een idiote oorlog is gestart", klonk het.
Maar ondanks die kritiek werd hij in het buitenland toch vooral als een politieke gevangene beschouwd. In oktober 2021 kreeg hij van het Europees Parlement de prestigieuze Sacharovprijs, die een persoon of organisatie onderscheidt die zich heeft ingezet voor de mensenrechten en de vrije meningsuiting
Dit artikel is een herwerkte versie van een eerder artikel, gepubliceerd op 21 januari 2024, naar aanleiding van de derde "verjaardag" van zijn arrestatie in Moskou.