Robert Menasse schrijft spannende romans... over de EU: ‘De EU is een systeem dat helemaal verkeerd is ingericht’

Je mocht alleen naar België met een brief van je baas op zak, waarin stond dat de reis noodzakelijk was voor je werk. Toen ik EU-correspondent werd, midden 2021, was het volop coronacrisis. Alle vergaderingen, alle persconferenties waren online, de gebouwen van de Europese Commissie waren dicht. De EU zat thuis, maar ik zocht houvast in Brussel.

“Hier staat alles in”, zeiden mensen die het konden weten. Ze stuurden me een boek, De hoofdstad van Robert Menasse. ‘De eerste EU-roman’, las ik op Wikipedia. Het ging onder meer over een Griekse vrouwelijke EU-ambtenaar die een feest moet bedenken om de Europese Unie bekender te maken, maar nogal door de gebeurtenissen wordt dwarsgezeten. Het was grappig en onderhoudend, inzichtelijk en satirisch en ik begreep dat het belangrijk is te weten dat de Europese Commissie en de Europese Raad tegengestelde belangen hebben. De één wil meer, de ander zo weinig mogelijk EU.

Dat daar de grootste spanning zit in het Europese project, bleek te kloppen. Toen de EU weer langzaam terugkeerde naar Brussel was het eerste wat me opviel hoe nationale leiders, die samen de Europese Raad vormen, Europese successen nooit thuis uitventen. Doet Brussel iets goeds, dan zeggen ze thuis dat ze het zelf bedachten. Komt er iets ongunstigs uit een vergadercircuit, dan lijkt het alsof ze daar nooit bij waren.

Het is ook de basisgedachte achter de tweede EU-roman van Robert Menasse, De uitbreiding. Dit keer speelt het niet in Brussel, maar in vele hoofdsteden in en buiten het merkwaardige verbond van 27 landen: Tirana, Warschau, Wenen. Meer dan zeshonderd pagina’s beslaat het verhaal, waarin de hoofdvraag is: hoe kun je een gezamenlijk project uitvoeren met 27 landen die allemaal hun eigen belang veel zwaarder vinden wegen?

Ziet u de Europese Unie als een totaal onmogelijk project?

“Het is een systeem dat helemaal verkeerd is ingericht. Een onoplosbaar probleem: je kunt niet iets bovennationaals inrichten, terwijl je de lidstaten hun eigen stem laat houden. Het is zoiets als zwanger of niet zwanger: er is geen middenweg. Je doet het of samen, of alleen, niet allebei tegelijk.”

Het is voor Brussel misschien een tegenvaller, maar de meest gelauwerde schrijver over het Europese project is niet bepaald een fan van de manier waarop de Europese Unie functioneert. Voor hem is de EU vooral fascinerende materie, waar als vanzelf de doem zit ingebakken. Hij vindt het er als schrijver goed oogsten: tegenstellingen zijn er al vanzelf, personages hebben alleen wat aanscherping nodig. En dan komen de ontwikkelingen ook nog eens zijn kant uit.

Menasse, hij geeft het grif toe, schreef zijn boek op een moment dat de uitbreidingsdroom van de Balkan op zijn allerdiepst was. Het was in 2019, het jaar waarin Nederland, Denemarken en Frankrijk samen ‘nee’ zeiden tegen het begin van onderhandelingen over EU-toetreding van Albanië.

Waarom raakte u juist geïnspireerd door Albanië?

“Op de dag dat dat gebeurde, was ik in Tirana. Ik werd er door een kennis uitgenodigd op een diner met plaatselijke intellectuelen, met belangrijke schrijvers en wetenschappers. En ik zag hoe verschrikkelijk teleurgesteld ze waren over dat veto van Nederland en die andere landen. Ze hadden er zo erg op gehoopt. Ze waren echt geschokt, kwaad.

“De volgende dag kwam de Eurobarometer uit. Dat is een onderzoek dat de EU van tijd tot tijd uitvoert onder zijn burgers. Ik had juist met al die mensen gesproken die geen lid van de club waren, maar er dolgraag bij wilden horen toen ik ontdekte dat Oostenrijk, het land waar ik vandaan kom, het grootste percentage inwoners heeft dat de EU juist wil verlaten. Daar wilde ik over schrijven. Over de Europese droom, die prachtig is als je er niet bij hoort, en klaarblijkelijk tegenvalt als je er eenmaal in zit.”

De Europese Unie, heeft Menasse al in menig interview verteld, is een onderwerp waarover wat hem betreft veel meer geschreven moet worden. Het gigantische project zit vol verhalen, die niet alleen door journalisten en wetenschappers verteld moeten worden.

Er is bijvoorbeeld het verhaal van de Albanese nationale held Skanderbeg, die de Ottomanen wist te verslaan en in 1444 tot vorst van Albanië werd gekroond. Wie weet er nog dat Skanderbeg ten eerste superchristelijk was en ten tweede een nogal merkwaardige kroon droeg, met een geitenkop met twee horens? Alleen de inwoners van Wenen waarschijnlijk, waar het ding in een museum te zien is.

Er is ook het verhaal van de huidige minister-president van Albanië, Edi Rama, de torenhoge basketballegende die eigenlijk kunstenaar is en dat ook dolgraag weer zou worden – ware het niet dat hij de Albanezen beloofde dat hij hen de EU in zou brengen. Tot die tijd voelt hij zich schatplichtig aan zijn volk en drinkt hij koffie met Macron, Rutte en Von der Leyen, terwijl hij tegelijk zijn straatarme hoofdstad met verf laat opfleuren.

In het boek, waarvoor Menasse in november de prijs voor het beste Europese boek ontving, vlecht hij beide verhalen ineen. Het verscheen een jaar geleden al in het Duits: Die Erweiterung. De Nederlandse vertaling komt volgende week uit, juist op een moment dat de EU-uitbreiding weer actueel is.

De oorlog in Oekraïne heeft alles veranderd: de Europese regeringsleiders willen nu een groot blok vormen tegen de Russen.

“Ja, ik verwacht dat Albanië nu snel met onderhandelen mag beginnen. Ik denk dat het over twee jaar zover is. Ook omdat ik vermoed dat Macron en Rutte niet heel diep hadden nagedacht over de aanwezigheid van koper in het land destijds. Ze dachten aan de maffia, corruptie, aan moslims. Maar nu de EU onafhankelijk wil worden van Rusland en China, is koper een belangrijke grondstof. Net als het silicium dat in Oekraïne in de bodem zit.”

Tijdens het gesprek, dat online plaatsvindt, zit Menasse in zijn werkkamer in Wenen achter een computerscherm te roken, een glas rode wijn binnen handbereik. Ik, de Nederlandse interviewer, ben in Brussel. “Bij de Europese Unie”, zucht hij, als hij dat hoort.

Vanwaar die diepe zucht?

“Ik weet niet hoe het verder moet en al helemaal niet of het wel een Unie is. Ik denk van niet. In juni gaan we weer naar de stembus. Maar ik kan in Oostenrijk alleen maar stemmen op mensen uit mijn eigen land en partijen die er in mijn land toe doen. Er is geen enkele partij die zegt: ik heb hele goede ideeën voor een gezamenlijk Europa, voor ons gemeenschappelijk belang, stem op mij! Nee, het zijn nationale politici en die lijken – kijk naar de overwinning van Wilders – alleen maar nationalistischer te worden.”

Dankzij het koper in de grond kunnen die politici misschien toch worden overtuigd van de waarde van een EU mét Albanië. Was dat niet het geval, dan waren ze blijven denken: moslims, boeven. “Terwijl je met Albanese moslims prima bier kunt drinken; terwijl de nationale helden christelijk zijn”, zegt Menasse, verbaasd over de kortzichtigheid waarmee de Albanezen het uitzicht op economische voorspoed werd ontnomen in 2019.

Wat hem nog meer verbaast: dat kandidaat-lidstaten allerlei Europese wetgeving moeten invoeren, het zogenaamde ‘EU-acquis’, maar dat er tegelijk helemaal niet zoiets bestaat als ‘de Europese wet’, want wetten zijn in ieder land volstrekt verschillend. “Je mag als EU-burger overal in de Unie werken. Maar je krijgt niet overal hetzelfde salaris voor dat werk”, zegt hij.

“En wat gebeurt er als twee Erasmusstudenten, allebei uit een ander EU-land, verliefd, zwanger en ouders worden? Welke nationaliteit krijgt de baby? Het is overal anders. Er is niet één rechtssysteem. Wat recht en rechtvaardigheid is, ontwikkelt zich overal anders.

“Binnenkort komt er een essay van me uit, waarin ik schrijf over de macht die landen naar zich toetrekken. Over het ‘nee’ zeggen, het vetorecht in de Europese Raad, dat in veel gevallen ook maar een afspraak is. Over de bodemschatten van Oekraïne en Albanië. Toen ik erachter kwam dat het daar allemaal om draait, zei ik: Nu weet ik pas wat die zin betekent die Ursula von der Leyen steeds herhaalt – dat Oekraïne Europese waarden verdedigt.”

Eigenlijk, denkt hij, zou er een grote vergadering moeten zijn waar iedereen moet zeggen wat hij eigenlijk van de EU verwacht. In De uitbreiding weet de charismatische leider van Albanië, de man wiens personage is gebaseerd op premier Edi Rama, de Europese Commissie en de nationale Europese regeringsleiders uiteindelijk op één cruiseschip bijeen te krijgen, de SS Skanderbeg.

Een spannend experiment: alle regeringsleiders op één boot.

“Het schip is een metafoor voor de Europese Unie. Het is een groot schip, het is niet gemakkelijk te bewegen. Bovendien: op een schip kon ik alle personages op één plek hebben, zonder dat ze weg konden lopen. En ze konden behandeld worden zoals de EU migranten behandelt, zoals die bij havens klakkeloos worden doorgestuurd naar de volgende.

“Toen ging ik schepen researchen. Ik ontdekte dat die grote cruisebedrijven één horror­scenario hebben en dat is dat er een norovirus uitbreekt aan boord. Als dat gebeurt, word je bij alle havens geweigerd. Dan moet je wachten tot het is uitgewoed. Ik dacht: dat is een schitterende metafoor voor de situatie in de Europese Unie. Als we moeten blijven dobberen tot de situatie weer is zoals bij het begin, als we ons allemaal weer moeten afvragen waar we het eigenlijk voor doen – vrede, voorspoed – dan kunnen we misschien opnieuw beginnen.”

Even was hij van zijn stuk gebracht. Want ook het door hem bedachte virus werd werkelijkheid: Europa kreeg corona. “Ik had deze metafoor al helemaal bedacht en plotseling werd ik bang dat iedereen zou denken dat ik mijn boek had geprobeerd te actualiseren. Maar virussen zijn van alle tijden.”