De grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne op 24 februari 2022 veranderde alles voor Oekraïne, voor Europa en voor de wereldpolitiek. De wereld ging een nieuw tijdperk van rivaliteit tussen de grootmachten in, waarin oorlog niet langer kon worden uitgesloten. Afgezien van de directe slachtoffers baarde de agressie van Rusland Europa de meeste zorgen. Een grootmacht die met geweld een einde wil maken aan het bestaan van een onafhankelijk kleiner land daagt de kernprincipes uit waarop de Europese orde van staten zich decennialang heeft georganiseerd.

De oorlog van de Russische president Vladimir Poetin staat in schril contrast met de zelfopheffing van het Warschaupact en de Sovjet-Unie, in beide gevallen grotendeels geweldloos. Sinds het ‘Gorbatsjovwonder’ – toen de Sovjet-Unie in de jaren tachtig een aanvang maakte met het doorvoeren van liberaliserende hervormingen – begonnen de Europeanen zich voor te stellen dat Immanuel Kants visie van eeuwigdurende vrede op het continent mogelijk zou zijn. Dat was niet zo.

De interpretatie van de Russische elites

Het probleem was dat de interpretatie die veel Russische elites gaven aan de wereldwijd belangrijke gebeurtenissen eind jaren tachtig in schril contrast stond met Kants idee. Zij zagen de ondergang van het grote Russische rijk (dat de Sovjets weer hadden opgebouwd) als een vernietigende nederlaag. Hoewel ze geen andere keus hadden dan de vernedering te accepteren, hielden ze zichzelf voor dat ze dat slechts tijdelijk zouden doen, totdat de machtsverhoudingen zouden zijn veranderd. Dan kon de grote historische revisie beginnen.

De aanval van 2022 op Oekraïne moet dus worden gezien als slechts de meest ambitieuze van de revisionistische oorlogen die Rusland heeft gevoerd sinds Poetin aan de macht is gekomen. We kunnen er nog veel meer verwachten, vooral als Donald Trump terugkeert naar het Witte Huis en de Verenigde Staten zich effectief terugtrekken uit de NAVO.

De wereldorde is veranderd

Maar Poetins jongste oorlog heeft niet alleen de regels van het samenleven op het Europese continent gewijzigd; ook de wereldorde is erdoor veranderd. Door het buitenlands beleid ingrijpend te hermilitariseren, lijkt de oorlog ons terug te brengen naar een tijd diep in de twintigste eeuw, toen veroveringsoorlogen een van de hoofdbestanddelen van het instrumentarium van de grootmachten waren. Nu, net als toen, maakt macht het verschil.

Zelfs tijdens de decennialange Koude Oorlog was er geen risico op een ‘nieuw Sarajevo’ – de politieke lont die de eerste Wereldoorlog deed ontploffen – omdat de impasse tussen twee nucleaire grootmachten alle andere belangen, ideologieën en politieke conflicten ondergeschikt maakte. Wat telde waren de eigen aanspraken van de supermachten op macht en stabiliteit binnen de gebieden die ze controleerden. Het risico van nog een wereldoorlog was vervangen door het risico van wederzijds gegarandeerde vernietiging, dat functioneerde als een automatische stabilisator binnen het bipolaire systeem van de Koude Oorlog.

Het neo-imperiale doel dat veel Russische elites delen

Achter de oorlog van Poetin tegen Oekraïne zit het neo-imperiale doel dat veel Russische elites delen: Rusland weer groot maken door de resultaten van de ineenstorting van de Sovjet-Unie terug te draaien. Op 8 december 1991 ontmoetten de presidenten van Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne elkaar in het Nationale Park Białowieża en kwamen overeen om de Sovjet-Unie te ontbinden, waardoor een ‘supermacht’ werd gereduceerd tot een regionale (zij het nog steeds nucleair bewapende) macht in de vorm van de Russische Federatie.

Nee, Poetin wil de communistische Sovjet-Unie niet doen herleven. De huidige Russische elite weet dat het Sovjetsysteem niet houdbaar was. Poetin heeft autocratie, oligarchie en imperium omarmd om de status van Rusland als wereldmacht te herstellen, maar hij weet ook dat Rusland niet over de economische en technologische voorwaarden beschikt om dit op eigen kracht te bereiken.

Het perspectief van ‘Groot Rusland’

Oekraïne van zijn kant wil lid worden van het Westen, dat wil zeggen van de Europese Unie en de trans-Atlantische veiligheidsgemeenschap van de NAVO. Als het land daarin zou slagen, zou het waarschijnlijk voorgoed verloren zijn voor Rusland, en zijn omarming van westerse waarden zou een groot gevaar vormen voor het regime van Poetin. De modernisering van Oekraïne zou de Russen ertoe aanzetten zich af te vragen waarom hun politieke systeem er steeds niet in geslaagd is soortgelijke resultaten te behalen. Vanuit het perspectief van ‘Groot Rusland’ zou het de ramp van 1991 verergeren. Daarom staat er zo veel op het spel in Oekraïne en is het zo moeilijk voorstelbaar dat het conflict eindigt door een compromis.

Zelfs in het geval van een wapenstilstand langs de bevroren frontlinie zullen noch Rusland noch Oekraïne zich politiek distantiëren van hun werkelijke oorlogsdoelen. Het Kremlin zal de volledige verovering en onderwerping (zo niet annexatie) van Oekraïne niet opgeven en Oekraïne zal zijn doel om zijn hele grondgebied (inclusief de Krim) te bevrijden, en toe te treden tot de EU en de NAVO, niet opgeven. Een wapenstilstand zou dus een vluchtige tussenoplossing zijn waarbij een zeer gevaarlijke ‘controlelijn’ wordt verdedigd waarvan de vrijheid van Oekraïne en de veiligheid van Europa afhangen.

Een permanente junior partner van China

Aangezien Rusland niet langer de economische, militaire en technologische capaciteiten heeft om mee te dingen naar de toppositie op het wereldtoneel, is de enige optie een permanente junior partner van China te worden, wat een quasi-vrijwillige onderwerping inhoudt als een soort nieuwe Mongoolse vazal. Laten we dat niet vergeten: Rusland overleefde twee aanvallen vanuit het Westen in de negentiende en twintigste eeuw – respectievelijk door Napoleon en Hitler. De enige indringers die het land hebben veroverd waren de Mongolen in de winter van 1237-’38. Gedurende de hele geschiedenis van Rusland heeft zijn kwetsbaarheid in het oosten verstrekkende gevolgen gehad.

De belangrijkste geopolitieke scheidslijn van de eenentwintigste eeuw zal worden gevormd door de Chinees-Amerikaanse rivaliteit. Hoewel Rusland een ondergeschikte positie zal innemen, zal het niettemin een belangrijke rol spelen als leverancier van grondstoffen en – vanwege zijn dromen over een eigen imperium – als permanent veiligheidsrisico. Of dit genoeg zal zijn om het zelfbeeld van de Russische elites tevreden te stellen, is een open vraag.

De auteur Joschka Fischer, was Duits minister van Buitenlandse Zaken en vicekanselier van 1998 tot 2005. Hij was bijna twintig jaar lang een leider van de Duitse Groenen.

Copyright: Project Syndicate, 2024
www.project-syndicate.org