Waarom Brussel door de grond zakt: ‘Zes zinkgaten, nu al. En daar gaat het niet bij blijven’

In de Kwikstaartlaan in Sint-Pieters-Woluwe zijn de grote middelen ingezet. Het metersgrote gat in het wegdek, bijna van gevel tot gevel, is nu met cement opgevuld. Zowat de hele straat is over een afstand van 25 meter in een modderige bouwwerf herschapen. Over de stoepen slingeren dikke zwarte waterslangen. Drinkwater komt bij de bewoners tijdelijk via de voordeur of de garagepoort binnen.

“Als het komt”, zegt een bewoner. “Het water wordt om de haverklap weer afgesloten, en altijd vroeg in de ochtend, als de arbeiders aan het werk gaan. Dan sta je helemaal ingezeept onder de douche, bijna klaar om zelf naar je werk te gaan, en hop: geen water meer. Een ­beetje communicatie zou kunnen helpen.”

Het gat ontstond op donderdag 17 januari, nadat de vrieskou een oude waterleiding had doen barsten. “Volgens wat we van de arbeiders hoorden, was het lek er al heel lang”, zegt de gepensioneerde Claudio Fischer, bewoner van een villa uit de jaren 1930. “Maanden, misschien zelfs al jaren. Het lek deed de aarde wegschuiven, want water zoekt altijd een weg naar beneden. Op zeker ogenblik komt dan dat fatale punt waarop alles inzakt.”

Er volgde een tweede zinkgat, wat verderop in de straat. En een derde, nog wat verderop, in de aangrenzende Distelvinklaan. “Waarschijnlijk was het dezelfde leiding”, zegt een bewoonster daar. “Eerst was er dat gat in de stoep en daarna zijn bouwvakkers van Vivaqua op maandagmiddag bijkomende gaten beginnen te hakken in het asfalt. Ze zochten het lek en vonden het pas tegen zeven uur ’s avonds. Wij voelden al enkele dagen van tevoren dat er minder druk op de waterleidingen stond. We zaten maandag ook een hele dag zonder stroom.”

Chique wijk

In 2017 ontstond op de Leuvensesteenweg in Sint-Joost-ten-Node een zinkgat van 36 vierkante meter. Er volgde er dat jaar nog een aan station Brussel-Centraal en een in de Europese wijk. In januari 2021 zakte een auto letterlijk door de grond in de Patrijzenstraat in Etterbeek. Later dat jaar zakte het achterwiel van een brandweerwagen weg in een gat in het asfalt van de Lenniksebaan in Anderlecht.

Het haalt in Brussel amper nog het nieuws, tenzij het met iets spectaculairs gepaard gaat – als er een vrachtwagen door het gat wegzakt, zoals in januari 2022 gebeurde in de Alphonse Demunterstraat in Anderlecht. Later dat jaar gebeurde dat meermaals in Schaarbeek en ook nog eens op het Kasteleinsplein in Elsene. Tot hiertoe leidde geen enkel zinkgat voor zover bekend tot enig fysiek letsel, maar dat lijkt vooral te komen doordat de wet van Murphy zich geen enkele keer liet gelden.

Zo ontstaat een zinkgat

1

Oude waterleiding begint te roesten.

Leiding gaat kapot of springt door de vrieskou.

Er ontstaat een onzichtbaar waterlek.

2

Het water doet de aarde verzakken, het vocht

neemt de plaats in van de aarde.

3

Op een gegeven moment kan het water het gewicht van het wegdek niet meer dragen.

Zo ontstaat een zinkgat

1

2

3

Het water doet de aarde verzakken, het vocht neemt

de plaats in van de aarde.

Op een gegeven moment kan het water het gewicht van het wegdek niet meer

dragen.

Oude waterleiding begint te roesten. Leiding gaat kapot

of springt door de vrieskou. Er ontstaat een onzichtbaar

waterlek.

Emmanuel De Bock is in het Brussels Parlement fractieleider voor DéFI, het vroegere Front démocratique des francophones (FDF). Die partij behaalde in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw haar grootste electorale successen in vermogende oostelijke Brusselse gemeenten als Ukkel, Sint-Pieters- en Sint-Lambrechts-Woluwe, en staat daar nog altijd sterk. In dit deel van Brussel werden weleens grappen gemaakt over zinkgaten. Ze werden gezien als uitingen van slecht bestuurde PS-bastions. Tot vorige zomer in Ukkel tweemaal kort na elkaar een stuk van de weg de diepte in zakte.

“Het is heel bijzonder dat we ook in dit deel van Brussel opeens met zinkgaten te maken krijgen”, zegt De Bock. “Wij associeerden het fenomeen met gemeenten die veel schulden hebben. Het lijkt erop dat de tijd ons aan het inhalen is. Zes zinkgaten nu al, in enkele maanden tijd. En dit weten we nu wel zeker: daar gaat het niet bij blijven.”

De behoorlijk chique Vogelzangwijk, waar de Kwikstaartlaan deel van uitmaakt, was tot voor de Eerste Wereldoorlog platteland. Sint-Pieters-Woluwe was een overwegend Vlaams boerendorp. Alle straten in de wijk werden naar vogelsoorten genoemd. “De eerste villa’s zijn in de jaren 20 gebouwd”, zegt Claudio Fischer, die hier al veertig jaar woont. “Volgens oudere mensen in de wijk zijn de bouwgronden destijds door de Belgische staat geschonken, of voor een heel laag bedrag verkocht, aan militairen die zich aan het front hadden onderscheiden. Een aantal woningen waren oorspronkelijk sociale woningen.”

Mijnheer Fischer kreeg deze week post van waterbedrijf Vivaqua. Als alles volgens planning verloopt, is tegen 16 februari het wegdek weer egaal en komt er opnieuw water uit de kraan.

De auto van mijnheer Fischer staat intussen gevangen op zijn oprit. Vooruit rijden kan niet vanwege de nog hardende cement. “Ik kan nog wel even zonder auto”, zegt hij. “Wat als als er op het ­moment van de verzakking net een kind voorbij was komen ­gefietst? Daar denk ik de hele tijd aan.”

500 kilometer te renoveren

Het woord zinkgat is afgeleid van het ­Engelse sinkhole. “Het heeft niks te maken met zinken buizen”, zegt woordvoerster Saar Vanderplaetsen bij Vivaqua. “Een zinkgat ontstaat wanneer water weglekt uit een riool of een waterleiding en hierbij beetje bij beetje de omliggende aarde mee verdwijnt en een ondergrondse holte ontstaat. Na verloop van tijd kan het gebeuren dat het wegdek inzakt. Met uiteindelijk hetzelfde gevolg als in de Kwikstaartlaan. Daar was het een heel oude waterleiding van gietijzer die op meerdere plaatsen was gebarsten. De leiding was ongeveer honderd jaar oud.”

Vivaqua is een intercommunale, bestuurd door 27 vertegenwoordigers van de negentien Brusselse gemeenten en twee van Eigenbrakel en Ottignies-Louvain-la-Neuve. De intercommunale werd vanaf 2000 bevoegd voor het beheer van het Brusselse rioleringsnet, daarvoor deden de gemeenten dat zelf. Of niet. “We hebben onze riolen in een niet zo goede staat geërfd”, zegt Vanderplaetsen. “In sommige gemeenten was niet eens gedocumenteerd waar ze precies liepen. Onze mensen zijn jaren bezig geweest met rioolleidingen te inventariseren en de staat ervan te beoordelen.”

Het resultaat oogt niet bepaald geruststellend. Van de 2.000 kilometer rioolpijpen die onder het Brussels Hoofdstedelijk Gewest lopen, kreeg ongeveer 500 kilometer het label ‘te renoveren’ en 220 kilometer hiervan ‘dringend te renoveren’. Dat komt neer op een rioolpijp van Antwerpen naar Aarlen. En tegen dat die afstand ooit kan worden aangepakt, dreigen ook de resterende 280 kilometer het sublabel ‘dringend’ te verwerven.

Vivaqua torst een financiële schuld van ongeveer 1 miljard euro. Het lonkt nu voor steun naar het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Om de zaken even in perspectief te zetten: de Brusselse begroting voor 2024 voorziet 5,65 miljard euro aan inkomsten en 7,79 miljard aan uitgaven. Met het gat van Vivaqua erbij zou het financiële tekort van het Brussels Gewest aanzienlijk oplopen.

“Ongeveer 700 miljoen euro van onze schulden is terug te voeren op dringende investeringen die we de voorbije jaren hebben gedaan om rioolleidingen te renoveren”, zegt Saar Vanderplaetsen. “We moesten daarvoor altijd leningen aangaan, vooral bij de Europese Investeringsbank. Dat kunnen we natuurlijk niet eindeloos blijven doen. Anders dan andere overheidsdiensten hebben wij maar één bron van inkomsten, en dat is de waterfactuur die we naar onze klanten sturen. Waarbij je er in een stad als Brussel rekening mee moet houden dat niet alles wat je factureert zich ook vanzelf in inkomsten vertaalt.”

Met een gewestelijke dotatie van 50 miljoen per jaar denkt Vivaqua het riolenstelsel versneld te kunnen renoveren, maar elk nieuw zinkgat maakt pijnlijk duidelijk hoe enorm de achterstand is. Brussels minister van Openbare Werken Elke Van den Brandt (Groen) zei vorige week in Terzake dat ze Vivaqua zeker niet over de kop wil zien gaan: “Er zijn investeringen nodig. Vivaqua moet z’n middelen uit de waterprijs halen, maar die inkomsten dekken de uitgaven niet. Daar zit een structureel probleem.”

Hoogteverschil

“Een gerenoveerde riolering is helaas niet iets waar je als politicus mee kunt uitpakken”, zegt professor Infrastructuurwerken Wim Van den bergh van de Universiteit Antwerpen. “De knowhow over wat er moet gebeuren om een rioolstelsel te onderhouden, die is er wel. Er is gewoon te weinig budget. Omdat vanuit de politiek te veel op korte termijn wordt gekeken. Infrastructuur en het onderhoud ervan worden slechts op de lange termijn rendabel. In Nederland heeft men de traditie om rioolbeheer aan ambtenaren toe te vertrouwen. Dat werkt veel beter dan een raad van bestuur met allemaal lokale verkozenen die in de eerste plaats oog hebben voor de belangen van hun eigen gemeente. En die dan ook nog eens om de zes jaar worden vervangen.”

Wikipedia beschrijft een zinkgat als een natuurlijk fenomeen dat zich meestal voordoet na het oplossen van kalksteen in water. In het Nederlandse Zuid-Limburg ontstaat ook weleens een zinkgat, maar daar loopt in regel geen riool- of waterpijp onder. Vorige zomer was er een spectaculair zinkgat in het West-Vlaamse Tielt, maar verder hoor je er in Vlaanderen zelden of nooit iets over. Dat komt volgens Wim Van den bergh doordat Vlaanderen een kwarteeuw geleden al op slijtage in onze waterhuishouding begon te anticiperen.

“De situatie is ook verschillend doordat Vlaanderen grotendeels vlak is”, zegt Van den bergh. “Dat is in Brussel heel anders. Hoogteverschillen, zoals in die wijk in Sint-Pieters-Woluwe, betekent snellere doorstroming van water en dus veel meer druk op de leidingen en de collectoren. De situatie wordt in Brussel verder bemoeilijkt door het feit dat de stad heel vroeg in haar geschiedenis is begonnen met de aanleg van haar riolennetwerk. Dus zit je ook nog eens met een veel ouder netwerk. De riolen die voor of kort na de Eerste Wereldoorlog werden aangelegd, waren helemaal niet voorzien op de massacapaciteit die vandaag nodig is.”

In Brussel-stad komen zinkgaten zelden voor. Door de overwelving van de Zenne eind 19de eeuw kende de stad altijd een goed georganiseerde riooldienst, die trouwens kan pronken met een eigen rioolmuseum.

In de Distelvinklaan wijst de bewoonster de plek aan waar zich die dag een dubbele rivier leek te hebben gevormd. “Het water bleef maar stromen. Ik vroeg de in het asfalt hakkende mensen van Vivaqua of ze dan geen plannen hadden van wat daar onder de grond allemaal loopt. Nee, die hadden ze niet. In de loop van de namiddag kwamen ze met een drone over de wijk vliegen. Misschien dat die van bovenaf iets kon zien dat zij niet zagen.”

Verkiezingen

Momenteel loopt er een door de Brusselse Ecolo-minister Alain Maron bevolen audit naar wat in de toekomst het beste bestuursmodel voor Vivaqua zou kunnen zijn. Minister Van den Brandt liet al verstaan dat tegenover een gewestelijke dotatie ook inspraak hoort te staan. Behalve een tot ongeveer één zinkgat per maand opgelopen gemiddelde kampte Vivaqua recentelijk ook met IT-problemen, waardoor duizenden Brusselaars al maanden water consumeren zonder daar een factuur voor te krijgen.

“Gewestelijk geld betekent meer invloed van vanuit Vlaanderen”, zegt Emmanuel De Bock. “Uiteraard zijn wij daar met DéFI geen voorstander van. (lacht) Vivaqua doet het trouwens helemaal niet zo slecht, ook al zijn er objectiveerbare problemen waar men volgens ons ­gewoon binnen de huidige structuur mee aan de slag kan gaan. Er worden bij Vivaqua tientallen miljoenen per jaar uitgegeven aan externe consultants. Die rekenen standaard 1.500 euro per dag om te helpen nadenken over problemen en hoe die op te lossen. Er lijkt ook wat te schorten aan het inningsbeleid. Vorig jaar werd een kleine 8 miljoen euro uitgegeven aan advocatenkosten. Om mensen die hun factuur dan wel kregen maar niet betaalden, te laten ­vervolgen.

“Er werken daar ook nog eens 1.500 mensen. Ik denk dat we het daar wel over eens zijn, dat een beter bestuur mogelijk is. Of men Vivaqua nu naar het Gewest overhevelt, zoals de Vlaamse partijen graag willen, of de kost voor het voorkomen van zinkgaten doorrekent via de waterfactuur, dat maakt in wezen weinig uit. Uiteindelijk zal het geld toch uit de zak van de Brusselse belastingbetaler komen.”

Tegenover dit alles staat dat drinkwater nergens in dit land zo goedkoop is als in Brussel. De voorvaderen van wat nu Vivaqua heet, hebben ooit onder impuls van koning Leopold II mee een waterbron aangekocht in het Waalse Modave. Daar borrelt elke dag 65.000 kubieke meter zuiver drinkwater uit de Hoyoux, een zijrivier van de Maas.

“Zinkgaten maken van het toekomstige beheer van Vivaqua zeker een thema bij de verkiezingen voor het Brussels Gewest”, zegt gewezen Brussels staatssecretaris Pascal Smet (Vooruit). “Zinkgat: ik hoorde dat gekke woord voor het eerst in 2003 toen ik als politicus naar Brussel verhuisde. Dat was ook toen al een typisch Brussels probleem, zij het niet in dezelfde mate als nu. We hadden daar hele discussies over met toenmalig minister-president Charles Picqué (PS).

“Wat er moet gebeuren, is wat ons betreft eenvoudig. Vivaqua, dat inderdaad een vrij hoge personeelskost heeft, moet onder gewestelijk beheer komen. Met één minister en één manager die verantwoordelijk kunnen worden gehouden als een probleem ontspoort. Een rioolsysteem loopt per definitie door het hele stadsgewest en moet van daaruit worden beheerd. De leden van de huidige raad van bestuur zijn allemaal schepenen of gemeenteraadsleden van wie je kunt betwijfelen wat hun werkelijke expertise is op het gebied van het runnen van een bedrijf dat een gemeenschap van drinkwater moet voorzien.

“Als je met een gat van 1 miljard euro zit, heeft iemand toch niet zitten opletten tijdens het genereren van inkomsten of het doorvoeren van besparingen? Dan moet die persoon daar door de gemeenschap op kunnen worden aangesproken. Het zou ook veel beter zijn als we in deze stad rioleringswerken kunnen afstemmen op de mobiliteitsstromen. Ook dat is een ergernis bij veel mensen: straten die worden opengegooid voor wegenwerken, en een jaar later al opnieuw.”

Ook de liberale MR is pro overheveling naar het Gewest. De Brusselse PS lijkt met gemengde stemmen te praten. Een hogere waterfactuur ligt voor de in de peilingen op links door de PVDA voorbijgestoken partij van oudsher erg gevoelig. Eén ding is zeker: zinkgaten zullen niet vanzelf van de agenda verdwijnen. Integendeel, zo valt te vrezen. Het is geen kwestie van óf, maar van wanneer.

Huizen instabiel?

“Het is nochtans allemaal best eenvoudig hoor, een rioolsysteem onderhouden”, zegt Wim Van den bergh (UAntwerpen). “Iedereen die zich ervoor interesseert, weet hoe dat moet. Daar zijn managementsprogramma’s voor die toelaten om binnen bepaalde termijnen de juiste budgetten ter beschikking te stellen. Daarvoor gelden in Brussel geen andere regels dan elders. Wat je vooral niet mag doen, is van het probleem wegkijken. Het herstellen van de schade wordt dan exponentieel duurder dan wat het je aan onderhoud zou hebben gekost. Vergelijk het met een huis. Je kunt scheuren in een muur met een likje verf verbergen, maar de verzakkingen zullen blijven komen.”

In de Kwikstaartlaan groeit nu daadwerkelijk de bekommernis over de stabiliteit van de woningen. Hier en daar is een muurtje in de voortuin gaan barsten, al is verre van duidelijk of dat komt door het zinkgat of door de graafmachine waarmee de mensen van Vivaqua het verder vergrootten. Of door het al te lang onopgemerkt gebleven lek.

In de krant La Capitale beklaagde een bewoner zich over muren die al enkele maanden aan het verzakken waren, zonder dat zo direct een oorzaak kon worden benoemd: ‘We zullen de verzekering moeten doorlopen en wachten op antwoorden van de gemeente. Ik belde om de problemen te signaleren. Er werd gezegd dat ze mij zouden terugbellen, maar dat is nog niet gebeurd.’

“Dit zou nu toch wel het signaal moeten zijn om onze wijk bovenaan op de lijst voor vernieuwde rioleringen te zetten”, vindt zijn overbuur Claudio Fischer. “De hele Vogelzangwijk is best groot en strekt zich uit tot in Oudergem. Die riolen zijn allemaal aangelegd in de jaren 1920. Ik ben mij intussen wat gaan inlezen in de problematiek. Ik vrees dat wij niet de enige Brusselse wijk zijn waar men vindt dat het dringend is.”