100 jaar strijd tegen kanker: Welke doorbraken zijn er geweest en welk effect hadden die op onze overlevingskansen?

4 februari is traditioneel Wereldkankerdag. Over de hele wereld wordt gedacht aan mensen met kanker en de strijd die wordt geleverd tegen de ziekte. In België krijgen elk jaar gemiddeld 75.000 mensen te horen dat ze kanker hebben. Dat zijn er 200 per dag. En het cijfer stijgt nog altijd.

Maar er is hoop, want ook de overlevingskansen worden altijd maar beter. Ongeveer 7 op de 10 kankerpatiënten zijn 5 jaar na de diagnose nog in leven (andere doodsoorzaken niet meegeteld). Het is nog altijd niet optimaal, maar wel een pak beter dan 100 jaar geleden.

"De statistieken van 100 jaar geleden zijn weinig betrouwbaar, maar als je in 1950 kanker kreeg, dan had je maar 20 tot 25 procent kans om 5 jaar later nog in leven te zijn", zegt kankerspecialist Filip Lardon (UAntwerpen). "100 jaar geleden moeten de overlevingskansen dus een stuk lager hebben gelegen."

Kanker is geen nieuwe ziekte en heeft eigenlijk altijd al bestaan. Maar de kennis die we over de ziekte hebben, is de voorbije 100 jaar wel gigantisch verbeterd.

"100 jaar geleden waren er nog niet veel behandelingen mogelijk", zegt Filip Lardon. "Er was al chirurgie, men kon een tumor wegsnijden, men kon al wat bestralen, maar de radiotherapie van toen is in niets te vergelijken met wat we vandaag kunnen. Meer opties waren er op dat moment nog niet."

"Tot chemotherapie tijdens de Tweede Wereldoorlog per toeval werd ontdekt. In 1943 werd in de Italiaanse havenstad Bari een Amerikaans schip gebombardeerd waarin (een afgeleid product van) giftig mosterdgas lag opgeslagen. Er zijn toen veel mensen gestorven aan bloedarmoede. Zo hebben we ontdekt dat mosterdgas de snelle deling van bloedcellen stopt."

"Dat bracht de wetenschap op het idee om afgeleide producten uit dat mosterdgas in te zetten om sneldelende kankercellen te stoppen. En zo was de eerste chemotherapie geboren. Chemotherapie wordt vandaag nog altijd gebruikt tegen kanker en het werkt nog altijd heel goed tegen bepaalde kankersoorten."

"Chemo kan je zien als een kanonskogel die op een kankercel wordt afgeschoten. Je beschadigt niet alleen de tumor, maar eigenlijk het hele lichaam", zegt Lardon.

"Daarom gebruiken we nu steeds vaker sluipschutters die veel efficiënter de kleine genetische foutjes in een kankercel kunnen opsporen om ze te bestrijden. Daarmee hopen we binnenkort helemaal geen chemotherapie meer nodig te hebben."

Immuuntherapie is een verzameling van relatief nieuwe behandelingen waarbij het eigen afweersysteem van de patiënt wordt ingezet om kankercellen te helpen herkennen en vernietigen. Het is doelgericht, veroorzaakt minder bijwerkingen, en werkt heel efficiënt. Voor bepaalde kankers.

"Voor melanomen bijvoorbeeld. Als er vroeger een kwaadaardige moedervlek bij je werd ontdekt, dan was dat een doodvonnis. Maar dankzij immuuntherapie, vroegere opsporing en een hoger bewustzijn, heb je nu meer dan 90 procent kans om 5 jaar na de diagnose nog in leven te zijn”, zegt Lardon.

"Voor longkanker zijn de overlevingskansen nog altijd heel laag. Dankzij immuuntherapie gaan de overlevingskansen nu ook omhoog, sneller dan verwacht. Maar misschien nog belangrijker: bijna 90 procent van de longkankers is te vermijden door niet te roken."

België mag zich op de borst kloppen als het over immuuntherapie gaat. "Eigenlijk is dat een Belgische doorbraak. De eerste klinische studies naar immuuntherapie bij melanomen zijn gedaan door de universiteit van Louvain-la-Neuve (UCL). Met ongelofelijk goede resultaten."

En ook verschillende andere Belgische universiteiten en onderzoeksinstellingen voeren belangrijk basisonderzoek naar immuuntherapie.

Naast immuuntherapie zijn er de laatste jaren ook doelgerichte geneesmiddelen bijgekomen die de groei van kankercellen afremmen of stoppen. En er is ook een kankervaccin in ontwikkeling. Niet om kanker te voorkomen, wel tegen uitzaaiingen of herval.

De proeven op muizen zijn veelbelovend en de technologie is al enkele jaren klaar voor de eerste testen op mensen", zegt kankeronderzoekster Damya Laoui. "Maar ik had niet gedacht dat het zo complex en tijdrovend is om een ontdekking in het labo tot in het ziekenhuis te brengen."

"En er is ook te weinig geld. Als je een klinische studie wil opzetten, spreek je al snel over miljoenen. De industrie heeft ook weinig interesse in ons vaccin, omdat het moet worden aangepast aan elke patiënt afzonderlijk en dus niet op grote schaal kan worden gecommercialiseerd. Het vaccin werkt alleen tegen herval of uitzaaiingen. Je moet dus lang wachten op resultaat, en op winst."

Er zijn niet alleen de nieuwe behandelingen, er zijn ook veel betere methodes om kanker vroegtijdig op te sporen. "100 jaar geleden werd kanker vaak niet ontdekt, of veel te laat", zegt Lardon. "De diagnosetechnieken waren nog heel beperkt, terwijl hoe sneller je kanker opspoort en behandelt, hoe groter de overlevingskansen zijn."

"Nu zijn we op weg naar een bloedtest, een urinetest of zelfs een ademtest waarmee je kanker kan opsporen, nog voor er symptomen zijn. Zulke testen zijn nog niet routinematig beschikbaar, maar ze komen wel dichterbij en het wordt mogelijk de volgende belangrijke doorbraak."

"Borstkanker is bijvoorbeeld een kanker die je vrij eenvoudig en vroeg kan opsporen. De overlevingskansen zijn daardoor hoog. Meer dan 90 procent van de vrouwen met borstkanker is na 5 jaar nog in leven (andere doodsoorzaken buiten beschouwing gelaten, red.). Het is ook een kanker waar veel aandacht voor is en er zijn ook nieuwe doelgerichte behandelingen tegen borstkanker."

"Pancreaskanker daarentegen is moeilijk in een vroeg stadium op te sporen, zaait snel uit en is moeilijk te behandelen. Maar ook daar zijn er mini-doorbraakjes in het vooruitzicht."

De doorbraken gaan met de eer lopen, maar ze zijn natuurlijk het resultaat van wetenschappers die elke dag proberen om kanker een klein beetje beter te begrijpen.

Volgens sommigen zal kanker nooit helemaal te genezen zijn, maar wordt het een chronische ziekte, beheersbaar en waar je perfect mee kan leven. “Ik vind het moeilijk om te aanvaarden, maar wellicht klopt dat wel”, zegt Filip Lardon.

"Een tumor is heel vernuftig. 100 jaar geleden liep een tumor figuurlijk een paar kilometer voor ons uit. We probeerden bij te benen, maar het lukte niet. Vandaag loopt een tumor enkele meters voor ons en zitten we de kankercellen op de hielen. Maar soms doet de kanker dan toch weer iets wat we niet verwacht hadden en is hij ons weer te slim af. Kankercellen zijn slim, wij kankeronderzoekers moeten slimmer zijn."

"De laatste 100 jaar en vooral de laatste 10 jaar zijn we als kankeronderzoekers effectief veel slimmer geworden, omdat we veel meer weten over kankercellen. We hebben apparatuur die tot op het kleinste niveau kankercellen in beeld kan brengen. En dat geeft ons geweldige tools om nieuwe behandelingen te ontwikkelen."

"De voorbije 3 jaar is de overlevingskans van kanker evenveel gestegen als de 10 jaar daarvoor. De evolutie gaat alsmaar sneller, dankzij betere bewustwording, betere preventie, betere leefgewoonten, betere opsporingsmethodes en betere therapieën."

"We staan wereldwijd aan de top en tegelijk hoort België tot de landen met de laagste overheidsfinanciering voor wetenschappelijk onderzoek. Gelukkig zijn er organisaties zoals Kom op tegen Kanker en de Stichting tegen Kanker die ongelofelijke inzamelingsacties doen. Zonder hen zou veel kankeronderzoek in België niet eens mogelijk zijn. Dat mag ook eens gezegd worden."