Steeds meer mensen met lager inkomen krijgen hoger Groeipakket, maar pakt "Vlaamse kinderbijslag" ook armoede aan?

Het is vandaag exact vijf jaar geleden dat de eerste betaling is gebeurd in het Groeipakket, de Vlaamse opvolger van de kinderbijslag. Als onderdeel van de jongste staatshervorming is die bevoegdheid in 2019 overgeheveld naar de regio's. In de aanloop daarnaartoe werd het hele systeem grondig hervormd. 

De belangrijkste nieuwigheid van het Groeipakket - dat vandaag meer dan 1,63 miljoen kinderen en ruim 920.000 gezinnen bereikt - was dat elk kind eenzelfde basisbedrag zou krijgen, maar ook dat dat meer "op maat" kan worden aangevuld met allerhande extra's.

Zo zijn er toeslagen voor mensen met lagere en middeninkomens (sociale toeslagen en schooltoeslagen) en toeslagen voor kinderen met een beperking die extra ondersteuning nodig hebben (zorgtoeslagen).

Een blik op de cijfers leert alvast dat die toeslagen in de voorbije vijf jaar almaar belangrijker zijn geworden. 650 miljoen euro of ruim een zevende van het totale budget van het Groeipakket (4,6 miljard euro) gaat vandaag al naar toeslagen die worden toegekend op basis van inkomen. Vijf jaar geleden was dat nog minder dan een tiende van dat budget.

Het voorbije jaar kregen zowat een half miljoen kinderen een sociale toeslag in het Groeipakket. Dat is bijna 1 op de 3 en zowat een verdriedubbeling in vergelijking met de vroegere kinderbijslag, 5 jaar geleden.

Voor die stijging zijn drie grote verklaringen: vroeger kregen alleen gezinnen met een uitkering (werkloos, langdurig ziek, ...) sociale toeslagen, terwijl nu ook werkende ouders in aanmerking komen. Ten tweede zijn de inkomensgrenzen opgetrokken, zodat ook gezinnen met middeninkomens in aanmerking komen. Ook worden de sociale toeslagen automatisch toegekend, zonder dat gezinnen nog een aanvraag moeten doen.

Afhankelijk van het gezinsinkomen en de gezinsgrootte variëren die maandelijkse sociale toeslagen vandaag van zo'n 20 euro per kind tot ruim 100 euro per kind. Gezien de snel stijgende inflatie heeft de Vlaamse regering vorig jaar beslist om al die bedragen op te trekken met 15 euro.

Leo Van Loo, gedelegeerd bestuurder van het Agentschap Uitbetaling Groeipakket, wijst er daarnaast op dat ook het aantal kinderen dat een schooltoeslag krijgt sinds de invoering van het Groeipakket is gestegen van 28 procent naar zowat 40 procent.

"Mensen hebben het soms moeilijk om die dingen aan te vragen. Nu kunnen zij die toeslag automatisch, dus zonder aanvraag krijgen en heel vaak zelfs nog voor het schooljaar start. Dat is heel belangrijk voor mensen die het financieel moeilijker hebben." 

De gemiddelde bedragen van de schooltoeslag zijn de voorbije jaren ook flink opgetrokken, vooral bij leerlingen van het secundair onderwijs:

Van Loo erkent dat het huidige Groeipakket nog niet de volledige opvoedingkosten kan dekken. "Maar wel een aanzienlijk deel ervan. Daarop moeten we verder bouwen!"

"Elk goed systeem is gebaseerd op twee elementen: er moet een brede sokkel zijn voor alle gezinnen, maar met de sociale toeslagen en schooltoeslagen is het systeem ook gericht op gezinnen die het financieel moeilijker hebben. Die twee elementen houden elkaar in evenwicht, samen met de automatische toekenning, waardoor niemand nog iets moet aanvragen."

Dat die automatische toekenning een enorme vooruitgang is, ziet iedereen. Maar kan het intussen 5 jaar oude Groeipakket ook de armoede in Vlaanderen voldoende counteren? Het antwoord is volgens experten momenteel heel duidelijk: nee.

"We weten al van bij het begin dat het nieuwe systeem niet herverdelender is dan het oude systeem", zegt professor sociaal beleid Wim Van Lancker (KU Leuven). "Dat is een gemiste kans en dat zou voor de volgende jaren het fundamentele debat moeten zijn: waar willen we met dat Groeipakket naartoe? Wie moet meer krijgen en waarom? Hoe gaan we dat zo inzetten, zodat het effectiever is in de strijd tegen kinderarmoede?"

Ook Heidi Degerickx, algemeen coördinator van het Netwerk tegen Armoede, blijft erg kritisch. "We zien dat ook na de hervorming van de voormalige kinderbijslag naar het huidige Groeipakket de kinderarmoedecijfers hardnekkig stabiel blijven (12,8%)."

Daar ziet ze verschillende verklaringen voor. "Allereerst is er voor elk kind een relatief hoog basisbedrag - ook voor die het niet nodig hebben - terwijl de sociale toeslagen in verhouding laag uitvallen of in ieder geval te laag zijn om echt effect te hebben."

"Daarnaast is in het nieuwe systeem de leeftijdstoeslag afgeschaft en krijgt nu elk kind hetzelfde bedrag, ongeacht de leeftijd. Voor gezinnen in armoede is die sociale toeslag vaak louter een compensatie van die verloren leeftijdstoeslag."

"In simulaties zijn vooral de grote gezinnen en ook de alleenstaande ouders minder goed af met het Groeipakket", bevestigt Van Lancker. "Dat zijn vaak al gezinstypes waar het armoederisico groter is. Dat komt doordat de bedragen van de sociale toeslagen niet zo goed aangepast zijn aan hun specifieke situatie. Dat zou je relatief eenvoudig en op korte termijn kunnen oplossen, bijvoorbeeld met extra toeslagen voor alleenstaande ouders."

Helpt het dan niet dat de Vlaamse regering de sociale toeslagen met 15 euro heeft opgetrokken? "Die 15 euro is een beperkte eerste stap in de goede richting", zegt Degerickx.

"Maar het zou volgens ons veel wijzer zijn om die sociale toeslag echt fundamenteel op te trekken, te koppelen aan de levensduurte en dus steeds volledig te indexeren (de Vlaamse regering besliste in 2021 om dat, als besparingsmaatregel, maar gedeeltelijk te doen, red.). Pas dan kan dat een verschil maken voor kwetsbare gezinnen."

Van Lancker is het daar roerend mee eens. "Een kinderbijslag zoals het Groeipakket zou fundamenteel de index moeten volgen, want die dient net om deels de kosten van kinderen te compenseren."

Volgens het Netwerk tegen Armoede laat de Vlaamse regering na om het geld te gebruiken dat ze van de federale regering krijgt voor het Groeipakket. "De Vlaamse regering heeft meer dan 300 miljoen euro bespaard door de federale middelen die ze daarvoor krijgt niet volledig aan het Groeipakket te besteden. Dat bedrag zou beter besteed worden aan de verhoging van de sociale toeslag."