Er is iets fundamenteel mis met ons denken over maatschappelijke problemen

In 1784, als het ongenoegen en rusteloze zoeken dat tot de Franse Revolutie zal leiden al volop broedt, verschijnt in Parijs de Franse versie van het eerder in het Engels verschenen Brieven van een Amerikaanse boer. De auteur, Michel-Guillaume-Jean de Crèvecoeur, een naar Amerika uitgeweken Normandiër, doet het voorkomen alsof de brieven geschreven zijn door een zekere boer James.

In Parijs worden ze enthousiast gelezen als een pleidooi voor vrijheid en zelfredzaamheid, steunend op de stugge deugd van de onafhankelijke landbouwer. Ook in Amerika worden ze gretig geciteerd. Men hoort er graag wat Crèvecoeur schrijft over de Europeaan die Amerikaan wordt: “Van onvrijwillige leegloperij, onderdanige afhankelijkheid, armoede en zinloos werk is hij overgegaan tot een heel andere manier van werken, een manier die hem welvaart brengt”. Die nieuwe zelfredzame Amerikaan woont volgens Crèvecoeur niet in de kuststreken, noch in de steden, maar daar waar wordt geboerd.

Een aantal van die mensen die niet willen weten van onderdanige afhankelijkheid of zinloos werk (zoals de administratieve rompslomp die Europa hen oplegt) betoogden donderdag 1 februari 2024 op het Luxemburgplein in Brussel. Een boerenbetoging is altijd meer dan een verdediging van belangen. Het is een ruwe conversatie over een levenswijze, over houdingen waarvan wij geloven dat zij iets zeggen over wie wij zijn. Daarom kunnen de boeren, op zich nog weinig talrijk, rekenen op de steun van velen, ook al doen zij hun best om die steun met wegblokkades te verkwanselen.

Het is een vreemd schouwspel, een boerenopstand in een samenleving waarvan de technologische en economische grens in artificiële intelligentie ligt, in de vraag of we robotica kunnen/willen ontwikkelen voor de zorg van afhankelijke ouderen, onze activistische rechters en hun arbitraire beslissingen kunnen/willen vervangen door algoritmen die op een minder subjectieve manier rechtspreken. Over soortgelijke onderwerpen zijn er tal van werken die verdienen de top 10 van meest verkochte boeken te halen. Een van de bestverkochte boeken vorig jaar was echter Boerenpsalm van Felix Timmermans uit 1935. Boeren liggen ons nauwer aan het hart dan alles wat beweegt rond de frontlijn van onze economische en technologische toekomst.

Overal in Europa zijn ze kwaad, de boeren. Niet alle klachten krijgen overal dezelfde aandacht, maar samen vormen zij een indrukwekkende bundel. Te veel paperassen en regeltjes, vervelende concurrentie van Oekraïens graan, oneerlijke concurrentie van producten uit landen waar minder strenge regels gelden, onaanvaardbare handelsakkoorden, de Europese diarree aan groene regels, de Green Deal, het natuurherstelplan, de hoeveelheid grond die braak moet liggen, een beleid dat boeren naar grootschaligheid en schulden drijft, consumenten die te veel willen voor te weinig geld, te veel beperkingen op veestapel en mestgebruik, te hoge energieprijzen, oneerlijke concurrentie tussen de Europese lidstaten, de open grenzen die dienen om de markt te overspoelen “met fake-biotomaten uit Spanje”, zoals de Fransen het stelden toen zij die gehate tomaten aan de voet van de Pyreneeën wisten tegen te houden.

Kunnen we iets van de boeren leren?

Veel van de klachten richten zich tot de Europese Unie. Het budget van de Unie voor 2021-2027 bedraagt iets meer dan duizend miljard (twaalf nullen met een 1 ervoor). Een derde daarvan is voor de landbouw, maar landbouwers zijn diepongelukkig en ontevreden. Zou er toch niet wat meer aandacht moeten zijn voor de selectie van het personeel van de Europese Commissie, voor de lobbygroepen waarmee die ambtenaren praten? Er is duidelijk te weinig voeling met de mensen waarvoor beleid wordt uitgetekend.

Dat beleid leeft nog in het verleden, toen we nog geloofden dat we met steeds onzinniger ambities, restrictieve maatregelen en een groene energietransitie de opwarming van het klimaat gingen tegenhouden. Grote delen van de bevolking hebben een shift gemaakt naar aanpassing aan de onvermijdelijke klimaatopwarming en vertrouwen in ons technologisch kunnen. In dat nieuwe beleidskader kan aan de boeren best wat meer adem- en leefruimte worden gegeven.

Het hedendaagse boerenbedrijf is een bron van onvermijdelijke conflicten. Er zijn geen oplossingen waarvan iedereen gelukkig wordt. Consumenten en boeren, verdedigers van leefbaarheid en boeren, hebben tegengestelde, onverzoenbare belangen. Daartoe zijn er politiek en democratie. Waarom werken die niet beter? Protest hoort bij politiek, past in een democratie, maar vandaag lijkt het alsof politiek en democratie niet meer aansluiten bij protest, dat partijen tot onvoldoende duidelijke posities komen in verband met de conflicten die de samenleving verdelen.

Er is ook iets fundamenteel mis met ons denken over maatschappelijke problemen. We gaan ervan uit dat we redelijke oplossingen moeten vinden, oplossingen die zo weinig mogelijk mensen pijn en zo veel mogelijk mensen plezier doen. Maar zo werkt het niet. Politici weten dat. Aan iedereen die het maar wil horen, vertellen zij dat om mensen te bereiken men zich niet alleen tot de rede, maar ook tot de emoties moet richten. In feite is het niet een kwestie van rede en emotie; emoties bepalen immers wat pijn doet en plezier schenkt, en dus wat redelijk wordt geacht. Op kabinetten die zich met boeren bezighouden dient men uiteraard de statistieken en de regels te kennen, maar de lectuur van Boerenpsalm is een must. Er zit zo veel Wortel in elk van ons.