PORTRET. “Natuurlijk wil Poetin hem dood”: Aleksej Navalny wist al lang welk lot hem te wachten stond

“Geef nooit op.” Dat antwoordde Aleksej Navalny op de vraag wat zijn laatste boodschap aan de Russen zou zijn als hij vermoord zou worden. De belangrijkste Russische opposant tegen het regime van Vladimir Poetin kreeg de vraag in de bekroonde documentaire die in 2022 over hem gedraaid werd in Berlijn, waar hij herstelde van de poging om hem te vergiftigen.

Navalny had in augustus 2021 felle buikpijn gekregen tijdens een vlucht naar Moskou vanuit Tomsk, waar hij een van zijn typische campagne­filmpjes had opgenomen om onafhankelijke kandidaten te steunen voor de lokale verkiezingen. De piloot besloot daarop een noodlanding te maken in Omsk, waar Navalny meteen opgenomen werd in een ziekenhuis. Onder druk van het team van Navalny en het Westen stemde het Kremlin er onverwacht mee in om Navalny te laten overvliegen naar Berlijn, waar dokters vaststelden dat hij vergiftigd was met novitsjok.

Historisch telefoongesprek

In een telefoongesprek dat de documentairemakers vastlegden, belde Navalny na zijn herstel een FSB-medewerker op die door de onderzoeksjournalistiek van Bellingcat ontmaskerd was als lid van het team dat vermoedelijk achter de vergiftiging zat. Navalny deed zich daarbij voor als de assistent van Nikolaj Patroesjev, de secretaris van de Nationale Veiligheidsraad, die zogezegd een rapport moest opstellen over de redenen waarom het fout gelopen was in Tomsk.

De betrokken wetenschapper, Konstantin Koedrjavtsev, gaf in dat gesprek toe dat er al jaren een speciaal team bestond dat Navalny op zijn reizen volgde en dat hij en zijn collega”s in Tomsk zijn onderbroek hadden bewerkt met novitsjok en vervolgens in Omsk alle sporen op zijn kledij en lichaam hadden verwijderd. Het plan was in duigen gevallen door de onvoorziene nood­landing en ziekenhuisopname in Omsk: “Als de vlucht langer had geduurd, zou het anders afgelopen zijn”, zei Koedrjavtsev.

Toch besloot Navalny na een rustperiode in een Beiers dorp om samen met zijn vrouw Joelia op 17 januari 2021 terug te vliegen naar Moskou. “Hij is een Russische politicus”, gaf zijn jarenlange medewerkster Maria Pevtsjich als verklaring in een interview met The New Yorkerin maart 2023. “Hij bouwde zijn carrière op en werd populair door mensen te vertellen dat ze niet bang moesten zijn. Hoe hypocriet zou het geweest zijn om eerst de Russen te vragen dapper te zijn en vervolgens voor jezelf niet de dapperste keuze te maken?”

Bij zijn aankomst in Moskou werd Navalny stante pede gearresteerd. Kort nadien werd hij veroordeeld tot 2,5 jaar cel, in 2022 kwamen er nog eens negen jaar bij. Volgens Pevtsjich volstaat het dat Navalny het bovenste knopje van zijn hemd openlaat om voor veertien dagen in een isoleercel te verdwijnen in de streng bewaakte gevangenis op 250 kilometer ten oosten van Moskou: “Aan het einde van zo”n straf mag hij die cel verlaten, maar diezelfde dag vinden ze nog een andere overtreding en straffen ze hem opnieuw met veertien dagen geïsoleerde opsluiting.”

Een andere medestander van Navalny, Ruslan Shaveddinov, vertelde op 14 april 2023 aan The Guardian dat Navalny opnieuw ernstige buikpijn had. Mogelijk was die het gevolg van een traagwerkend gif. Er werd een ambulance opgeroepen, maar de gevangenisdirectie verbood een transfer naar een ziekenhuis. “Hij verloor acht kilo in twee weken. Dat is nooit eerder gebeurd, en de dokters vertellen hem niet waarom hij zoveel pijn heeft”, vertelde Shaveddinov, die Navalny”s toestand “kritiek” noemde.

“Krim is nu Russisch”

Navalny, die op 4 juni 1976 geboren werd in een gezin waarvan de vader Sovjet-militair was, groeide het voorbije decennium in het Westen uit tot het symbool van de oppositie tegen het autoritaire bewind van Poetin. Maar de jongere Navalny koesterde denkbeelden en ideeën die hem lange tijd bleven achtervolgen.

In 2000 sloot hij zich aan bij de liberale partij Jabloko, maar in 2007 moest hij die verlaten wegens zijn ultranationalistische activiteiten, waarna hij de beweging Narod (Het Volk) oprichtte. In een video uit die tijd deed hij zich voor als een tandarts die een rotte kies trok en pleitte hij voor de deportatie van Centraal-Aziatische migranten uit Rusland: “We hebben het recht om Russen in Rusland te zijn. We zullen dat recht verdedigen”, zei hij. Hij nam in die tijd ook deel aan optochten waar traditioneel ultranationalistische Russen en neonazi”s op afkwamen.

Toen hij daar later over ondervraagd werd, antwoordde Navalny dat het belangrijk was “om te communiceren met nationalisten en hen op te voeden”. “Veel Russische nationalisten hebben geen duidelijke ideologie. Ze hebben wel een algemeen gevoel van onrechtvaardigheid, waarop ze reageren met agressie tegen mensen met een andere huidskleur of met anders gevormde ogen. Het is belangrijk hen uit te leggen dat de oplossing erin bestaat om eerlijke verkiezingen te houden die ons zouden toelaten om ons te verlossen van de dieven die rijk worden van illegale immigratie.”

In 2008 steunde Navalny de inval van het Russische leger in Georgië en noemde hij de Georgiërs in zijn blogs “knaagdieren”. En in 2014 zei hij na de annexatie van de Krim door Poetin dat het schiereiland nu “de facto bij Rusland hoort”, ook al erkende hij dat daarbij het internationaal recht was geschonden.

Toen had hij zich al geleidelijk opgewerkt tot de witte ridder die de corruptie van het Poetin-regime blootlegde. In 2008 begon hij aandelen te kopen in de grootste staatsbedrijven, waardoor hij toegang kreeg tot de boekhouding en op aandeelhoudersvergaderingen de bedrijfsleiders kon ondervragen over wanbeheer en corruptie. Tijdens de protesten tegen de herverkiezing van Poetin in 2011-2012 bestempelde hij de partij “Verenigd Rusland” als “een partij van dieven en bedriegers” – een zin die uitgroeide tot een slogan. Hij richtte een collectief op dat onderzoek deed naar corruptie in de hoogste gelederen van de staat. In 2013 deed hij mee aan de burgemeesters­verkiezingen in Moskou en eindigde hij tweede.

Gelukkig land

Volgens Maria Pevtsjich begon het Kremlin Navalny pas echt als een gevaar te zien toen hij in 2017 campagne voerde om zich kandidaat te stellen bij de presidentsverkiezingen in 2018. “Wat Poetin woest maakte en hem uiteindelijk deed besluiten om Navalny om te brengen, is het feit dat Navalny via zijn onderzoeken, politieke activiteiten en campagnes een publiek aantrok waarvan Poetin dacht dat het zijn publiek was. Toen ging de grootste mythe over Navalny aan diggelen, namelijk dat hij er alleen was voor de betere en hogere middenklasse in Sint-Petersburg en Moskou.”

De wetenschapper Koedrjavtsev zei tijdens de neptelefoon dat Navalny al vanaf 2017 tijdens zijn reizen geschaduwd werd door een FSB-team. In 2018 kon hij niet deelnemen aan de presidentsverkiezingen wegens een vorige veroordeling tot een voorwaardelijke gevangenisstraf in 2014. Daarom bedacht zijn team een app die de Russische kiezers hielp om “slim te kiezen” en voor die kandidaat te stemmen die het meeste kans had om de kandidaat van de partij van Poetin te verslaan.

Zolang hij “het systeem” niet fundamenteel in gevaar bracht, mocht Navalny volgens Pevtsjich min of meer zijn gang gaan. Maar toen hij een bedreiging werd, moest hij geneutraliseerd worden. In het interview in The New Yorker antwoordde ze op de vraag of Poetin wil dat Navalny in de gevangenis stierf: “Poetin wil dat hij eerst veel lijdt en daarna sterft. Natuurlijk wil hij dat.”

Op zijn proces in hoger beroep in februari 2021 zei Navalny tot zijn landgenoten: “We zijn een zeer ongelukkig land en slagen er niet in om uit die vicieuze cirkel te raken. Toch willen we het zo graag. Daarom stel ik voor dat we de slogan veranderen en niet gewoon zeggen dat Rusland vrij moet zijn, maar ook dat Rusland gelukkig moet zijn. Rusland zal gelukkig zijn.”