Keizer zit gevangen op de troon
Hij nam het woord abdicatie niet in de mond, maar zijn boodschap was duidelijk. In de zeer uitzonderlijke tv-toespraak die hij gisteren hield gaf de Japanse keizer Akihito te kennen dat hij afstand wil doen van de troon.
De 82-jarige Akihito, die aan zijn hart is geopereerd en is behandeld voor prostaatkanker, zei dat hij nu gezond is, maar dat zijn lichamelijke krachten afnemen. "Ik vrees dat het voor mij steeds moeilijker zal worden om mijn taken als symbool van de staat te vervullen." Vorige maand hadden Japanse media al gemeld dat Akihito plaats wil maken voor zijn oudste zoon, de 56-jarige kroonprins Naruhito.
Dat Akihito zijn wens tot aftreden niet onomwonden maar verbloemd uitsprak, heeft te maken met zijn positie: Japans naoorlogse grondwet bepaalt dat de keizer zich niet mag bemoeien met politiek. En abdicatie is een gevoelig politiek onderwerp in Japan. Wettelijk is vastgelegd dat de keizer tot zijn dood in functie blijft. Wijziging van die wet zal vrijwel zeker leiden tot politieke strubbelingen.
Vrouw op de troon
Afgaand op opiniepeilingen gunt een ruime meerderheid - meer dan 80 procent - van de Japanse bevolking Akihito zijn pensioen. In een eerste reactie op de keizerlijke toespraak leek ook premier Shinzo Abe welwillend te staan tegenover een wetswijziging, maar concrete toezeggingen deed hij niet.
Toekenning van het recht op abdicatie zou het belangrijkste keerpunt betekenen in de geschiedenis van de Japanse monarchie sinds Akihito's vader, keizer Hirohito, na de Tweede Wereldoorlog verklaarde dat hij niet goddelijk was en de keizer een louter ceremoniële rol kreeg toebedeeld.
Conservatieve krachten moeten niets weten van een wijziging van de wet op de keizerlijke hofhouding. "Ze zijn tegen een wijziging omdat ze niet willen dat een keizer ooit tot aftreden kan worden gedwongen. Ze willen de stabiliteit van het keizerlijke systeem behoeden", zegt Maaike Okano-Heijmans, senior-onderzoeker bij het Nederlandse Instituut Clingendael.
'Ik vrees dat het voor mij steeds moeilijker wordt om mijn taken te vervullen'
Conservatieve politici binnen Abe's partij zijn ook beducht voor een aanpassing van de wet omdat die een ander debat nieuw leven kan inblazen: het debat over de vraag of de troon kan worden bezet door een vrouw. Kroonprins Naruhito heeft alleen een dochter. Op basis van de huidige wet komt niet zij, maar Naruhito's broer in aanmerking voor de troon. Een vrouw op de troon gaat het conservatieve deel van de Japanners echt te ver.
Uitzondering
In rechts-nationalistische kringen bestaat ook de vrees dat een wetswijziging om abdicatie mogelijk te maken zo veel politieke inspanning zal vergen dat dit ten koste zal gaan van Abe's streven om de grondwet - door de VS opgesteld na Japans nederlaag in de Tweede Wereldoorlog - een minder pacifistisch karakter te geven.
Er is een mogelijkheid voor Akihito om een stap terug te doen: de wet staat toe dat een regent zijn taken overneemt als hij die zelf niet meer kan vervullen. Dat zou Naruhito kunnen zijn. Maar de keizer gaf aan niets voor zo'n regeling te voelen. "Die verandert niets aan het feit dat de keizer tot het eind van zijn leven keizer blijft, ook al is hij niet meer in staat zijn taken uit te voeren", zegt Akihito.
In Japan gaan ook stemmen op om abdicatie bij uitzondering mogelijk te maken voor Akihito, niet voor zijn opvolgers. Dat zou een minder ingrijpende wetswijziging vereisen en de basis van het systeem intact laten. Een dergelijke aanpassing zou ook sneller kunnen dan een 'echte' wetswijziging die volgens Okano-Heijmans waarschijnlijk enkele jaren in beslag zal nemen.
Het was de tweede keer dat Akihito het volk via de televisie toesprak. De eerste keer was in 2011, na de nucleaire ramp in Fukushima. Het leek zijn bedoeling begrip en steun te vragen voor zijn wens om af te treden. Bij de bevolking zal hij een gewillig oor vinden. Nu de politiek nog.