Trump. Indiaas eten. Matthew Perry. En heel veel boeken. Zo beleefde Navalny zijn laatste maanden

Opgesloten in een koude betonnen cel, vaak alleen met zijn boeken, zocht Aleksej Navalny troost in brieven. Aan een kennis schreef hij in juli dat niemand het Russische gevangenisleven kon begrijpen “zonder hier te zijn geweest”, en voegde hij er met zijn kenmerkende gevoel voor humor aan toe: “Maar ik zou het persoonlijk niemand aanraden.” “Als ze je morgen kaviaar te eten moeten geven, dan geven ze je kaviaar”, schreef Navalny, de Russische oppositieleider, in augustus aan dezelfde kennis, Ilja Krasilsjtsjik. “Als ze te horen krijgen dat ze je in je cel moeten wurgen, zullen ze je wurgen.”

Veel details over zijn laatste maanden – en de omstandigheden van zijn dood – blijven onbekend. Het is niet eens duidelijk waar zijn lichaam zich op dit moment bevindt. Navalny’s medestanders zeggen weinig terwijl ze het verlies verwerken. Maar zijn laatste levensmaanden zijn gedetailleerd beschreven in eerdere verklaringen van hem en zijn assistenten, zijn optredens in de rechtbank, interviews met mensen dicht bij hem en uittreksels uit privébrieven die vrienden, onder wie Krasilsjtsjik, deelden met The New York Times.

De brieven onthullen de diepte van de ambitie, vastberadenheid en nieuwsgierigheid van een leider die de oppositie tegen president Vladimir Poetin tot leven bracht en die, zo hopen aanhangers, zal voortleven als een verenigend symbool van hun verzet. Ze laten ook zien hoe Navalny – met een gezond ego en onwankelbaar vertrouwen in de nobelheid van zijn zaak – worstelde om verbonden te blijven met de buitenwereld.

Zelfs toen de brute omstandigheden in de gevangenis hun tol eisten van zijn lichaam – er werd hem vaak medische en tandheelkundige behandeling geweigerd – was er geen aanwijzing dat Navalny zijn helderheid van geest had verloren, zo blijkt. Hij pochte dat hij in een jaar 44 boeken in het Engels had gelezen en bereidde zich systematisch voor op de toekomst: hij verfijnde zijn agenda, bestudeerde politieke memoires, discussieerde met journalisten, gaf vrienden carrièreadvies en gaf zijn mening over virale berichten op sociale media die zijn team hem stuurde.

In zijn openbare berichten noemde Navalny, die 47 werd, zijn gevangenschap sinds januari 2021 zijn “ruimtereis”. In de herfst van vorig jaar was hij eenzamer dan ooit, moest hij een groot deel van zijn tijd in eenzame opsluiting doorbrengen en moest hij het stellen zonder drie van zijn advocaten, die waren gearresteerd wegens deelname aan een “extremistische groep”.

Toch bleef hij op de hoogte van de actualiteit. Aan een vriend, de Russische fotograaf Evgeny Feldman, vertrouwde Navalny toe dat de verkiezingsagenda van de voormalige Amerikaanse president Donald Trump er “echt eng” uitzag. “Trump zal president worden” als de gezondheid van president Joe Biden het begeeft, schreef Navalny vanuit zijn zwaarbeveiligde gevangeniscel. “Maakt deze vanzelfsprekendheid de Democraten niet bezorgd?”

Minachting voor het systeem

Navalny was in staat om honderden handgeschreven brieven te versturen, dankzij de merkwaardige digitalisering van het Russische gevangenissysteem, een overblijfsel van een korte uitbarsting van liberale hervormingen in het midden van Poetins 24-jarige bewind. Via een website konden mensen hem schrijven voor 40 cent per pagina en scans van zijn antwoorden ontvangen, meestal een week of twee nadat hij ze had verstuurd en nadat ze door een censor waren bekeken. Navalny communiceerde ook met de buitenwereld via zijn advocaten, die documenten omhoog hielden tegen het raam dat hen scheidde nadat ze geen papieren meer mochten doorgeven. Op een gegeven moment, zo meldde Navalny in 2022, bedekten gevangenisbeambten het raam met folie.

Dan waren er nog de regelmatige rechtszittingen over nieuwe strafzaken die de staat had aangespannen om zijn gevangenschap te verlengen, of over klachten die Navalny had ingediend over zijn behandeling. Navalny vertelde Krasilsjtsjik, een mediaondernemer die nu in ballingschap in Berlijn woont, dat hij genoot van die hoorzittingen, ondanks de afmattend bureaucratische aard van het Russische rechtssysteem. “Ze leiden je af en zorgen ervoor dat de tijd sneller voorbij gaat”, schreef hij. “Bovendien zorgen ze voor opwinding.”

De rechtszaken boden hem ook de gelegenheid om zijn minachting voor het systeem te tonen. In juli, aan het einde van een proces dat resulteerde in nog een veroordeling van negentien jaar, zei Navalny tegen de rechter en de agenten in de rechtszaal dat ze “gek” waren. “Je hebt één door God gegeven leven en dit is waar je het aan besteedt?” zei hij, volgens de tekst van de toespraak die door zijn team is gepubliceerd.

In een van zijn laatste hoorzittingen, via videoverbinding in januari, pleitte Navalny voor het recht op langere maaltijdpauzes om de “twee mokken kokend water en twee stukken walgelijk brood” te nuttigen waar hij recht op had. Het verzoek werd afgewezen; tijdens zijn hele gevangenschap leek Navalny via anderen van eten te genieten. Hij vertelde Krasilssjtsjik dat hij in Berlijn de voorkeur gaf aan döner kebab boven falafel en interesseerde zich voor het Indiase eten dat Feldman in New York proefde.

De rechtbank verwierp ook zijn klacht over de eenzame “strafcellen” in de gevangenis, waarin Navalny ongeveer 300 dagen doorbracht. De cellen waren meestal koude, vochtige en slecht geventileerde betonnen ruimtes van 7 bij 10 meter. Maar Navalny protesteerde tegen iets anders: gevangenen die in deze cellen moesten verblijven, mochten maar één boek hebben. “Ik wil tien boeken in mijn cel”, zei hij tegen de rechtbank.

Leesaanbevelingen

Boeken leken het middelpunt te zijn van Navalny’s gevangenisleven, tot aan zijn dood. In een brief in april 2023 aan Krasilsjtsjik legde hij uit dat hij het liefst tien boeken tegelijk las en de hele tijd wisselde. Hij zei dat hij van memoires was gaan houden: “Om de een of andere reden heb ik ze altijd veracht. Maar ze zijn eigenlijk geweldig.”

Hij vroeg vaak om leesaanbevelingen, maar deelde er ook zelf. Toen hij Krasilsjtsjik in juli in een brief het gevangenisleven beschreef, beval hij negen boeken over het onderwerp aan, waaronder een driedelig werk van 1.012 pagina’s van de Sovjet-dissident Anatoly Martsjenko. Navalny voegde er in die brief aan toe dat hij Dag uit het leven van Ivan Denisovitsj, de aangrijpende roman van Aleksandr Solzjenitsyn over de goelag ten tijde van Josef Stalin, had herlezen. Na het overleven van een hongerstaking en maanden van honger, zei Navalny dat hij nu pas de verdorvenheid van de werkkampen uit het Sovjet-tijdperk begon te begrijpen. “Je begint je de mate van de gruwel te realiseren”, schreef hij.

Rond dezelfde tijd las Navalny ook over het moderne Rusland. Michail Fishman, een liberale Russische journalist en televisiepresentator die nu in ballingschap in Amsterdam werkt, hoorde van een assistent van Navalny dat de oppositieleider zijn nieuwe boek over de vermoorde oppositiefiguur Boris Nemtsov had gelezen. Fishman zei dat hij te horen kreeg dat Navalny het boek goed vond, maar dat hij het beeld dat geschetst werd van Boris Jeltsin te gunstig vond. Fishman schreef Navalny daarop onder andere dat Jeltsin de KGB haatte, de gevreesde geheime politie die andersdenkenden de kop indrukte. Navalny antwoordde dat hij “bijzonder verontwaardigd” was over die bewering. “Gevangenis, onderzoek en proces zijn nu hetzelfde als in de boeken” van Sovjet-dissidenten, schreef Navalny en hij benadrukte dat de voorganger van Poetin er niet in was geslaagd om het Sovjet-systeem te veranderen. “Dit is wat ik Jeltsin niet kan vergeven.” Maar Navalny bedankte Fishman ook voor het feit dat hij hem wat details had gegeven over zijn leven in Amsterdam. “Iedereen denkt meestal dat ik heel zielige en hartverscheurende woorden nodig heb”, schreef hij in een fragment dat Fishman met The New York Times deelde. “Maar ik mis echt de dagelijkse sleur, nieuws over het leven, eten, salarissen, roddels.”

Kerry Kennedy, een mensenrechtenactiviste en de dochter van de Democratische politicus Robert F. Kennedy, die in 1968 werd vermoord, wisselde ook brieven uit met Navalny. Hij vertelde haar dat hij “twee of drie keer” had gehuild tijdens het lezen van een boek over haar vader, aanbevolen door een vriend. Dat blijkt uit een kopie van een brief, handgeschreven in het Engels, die Kennedy na de dood van Navalny op Instagram plaatste. Navalny bedankte Kennedy voor het sturen van een poster met een citaat uit de toespraak van haar vader over hoe een “rimpeling van hoop”, een miljoen keer vermenigvuldigd, “de machtigste muren van onderdrukking en verzet kan neerhalen”. “Ik hoop dat ik het op een dag aan de muur van mijn kantoor kan hangen”, schreef Navalny.

Matthew Perry

De vriend die het Kennedy-boek aanraadde was Feldman, de Russische fotograaf die verslag deed van Navalny’s poging om zich kandidaat te stellen voor het presidentschap in 2018. Feldman, nu in ballingschap in Letland, zei dat hij ten minste 37 brieven naar Navalny heeft gestuurd sinds zijn arrestatie in 2021 en dat hij op bijna alle brieven antwoord heeft gekregen. “Ik hou echt van je brieven”, schreef Navalny in de laatste brief dat Feldman ontving, gedateerd op 3 december, waarvan hij uittreksels deelde met The New York Times. “Ze bevatten alles wat ik graag bespreek: eten, politiek, verkiezingen, schandalige onderwerpen en etnische kwesties.”

Dat laatste, zei Feldman, was een verwijzing naar hun uitwisselingen over antisemitisme en de oorlog tussen Israël en Hamas. Navalny beschreef ook zijn hernieuwde waardering voor acteur Matthew Perry, die in oktober overleed; hoewel hij nooit naar Friends had gekeken, was Navalny ontroerd door zijn overlijdensbericht in The Economist. De brief van december eindigde met Navalny’s gedachten over een interesse die hij deelde met Feldman: de Amerikaanse politiek. Na te hebben gewaarschuwd voor een mogelijk presidentschap van Trump, sloot Navalny af met een vraag: “Noem alsjeblieft één huidige politicus die je bewondert.”

Drie dagen nadat Navalny die brief had verstuurd, verdween hij. Tijdens een verwoede zoektocht van twintig dagen zeiden Navalny’s bondgenoten in ballingschap dat ze meer dan zeshonderd verzoeken naar gevangenissen en andere overheidsinstanties hadden gestuurd. Op 25 december verklaarde Navalny’s woordvoerder dat hij was gevonden in een afgelegen Arctische gevangenis die bekendstaat als Poolwolf. “Ik ben jullie nieuwe Kerstman”, postte Navalny de volgende dag op sociale media, nadat zijn advocaat hem had bezocht. “Ik zeg geen ‘Ho-ho-ho’, maar ik ‘Oh-oh-oh’ als ik uit het raam kijk, waar het nacht is, dan avond en dan weer nacht.”

Hoop

Navalny zei in het bericht dat hij via een omweg door het Oeral-gebergte naar zijn nieuwe gevangenis was gebracht, die was geclassificeerd als een zwaarder beveiligde faciliteit met een “speciaal regime”.

Zelfs tijdens die reis las Navalny boeken. Hij schreef aan journalist Sergej Parchomenko dat hij tegen de tijd dat hij aankwam in Poolwolf alles gelezen had wat hij mee kon nemen en dat hij gedwongen was om te kiezen uit de klassiekers in zijn nieuwe gevangenisbibliotheek: Tolstoj, Dostojevski of Tsjechov. “Wie had me kunnen vertellen dat Tsjechov de meest deprimerende Russische schrijver is?” schreef Navalny in een brief die Parchomenko deelde op Facebook.

Parchomenko zei dat hij de brief op 13 februari had ontvangen. In tegenstelling tot Navalny’s eerdere brieven, was deze met de hand geschreven op eenvoudig, ruitvormig notitiepapier en naar hem doorgestuurd als een foto door Joelia Navalnaya, Navalny’s vrouw. Poolwolf stond de elektronische schrijfservice die zijn vorige gevangenis bood niet toe.

Het was duidelijk geworden dat het Kremlin van plan was om Navalny het zwijgen op te leggen. De advocaten die hem het grootste deel van zijn tijd achter de tralies hadden vertegenwoordigd, zaten in de gevangenis, en brieven en bezoekers zouden er voortaan langer over doen om hem te bereiken. Navalny’s moeder, Ljoedmila Navalnaja, vloog naar de gevangenis na de aankondiging van zijn dood en ontving zaterdag een officieel bericht dat hij de dag ervoor om 14.17 uur was overleden.

Navalny’s nalatenschap zal voortleven, zeggen vrienden en bondgenoten, deels door zijn geschriften in de gevangenis. Feldman zegt dat Navalny’s juridische team hem had verteld dat de oppositieleider had gereageerd op tenminste enkele brieven die Feldman de afgelopen weken had gestuurd. “Eerlijk gezegd denk ik hier met afschuw aan”, aldus Feldman. “Als de censoren ze doorlaten, zal ik de komende maanden brieven van hem krijgen.”

Krasilsjtsik, de mediaondernemer, zegt dat hij bleef nadenken over de laatste brief die hij in september ontving. Navalny sloot die af met de stelling dat als Zuid-Korea en Taiwan in staat zijn gebleken om de overgang van dictatuur naar democratie te maken, Rusland dat misschien ook zou kunnen. “Hoop, ik heb er geen probleem mee”, schreef Navalny.

_{© The New York Times}