"We hopen op beter leven, maar eindigen in kamp": "Pano" krijgt unieke inkijk in gesloten centrum
Een alsmaar grotere groep mensen zonder papieren komt gesloten centra binnen met een verslavingsproblematiek. Dat blijkt uit een reportage van "Pano" over het terugkeerbeleid in ons land. Het onderzoeksprogramma kreeg de unieke kans om drie dagen te filmen in het gesloten centrum van Merksplas, waar mensen zonder papieren wachten op hun gedwongen uitwijzing.
In de voormalige landloperskolonie van Merksplas is al meer dan dertig jaar een administratief detentiecentrum gevestigd, "het centrum voor illegalen". In het centrum zitten mensen zonder papieren, die uitgewezen zullen worden. Het telt zo'n honderdtal bewoners, steeds een wisselend en divers publiek. De meesten komen er terecht via politieacties.
De laatste jaren komen steeds meer mensen binnen met drugsproblemen en zware pyschologische stoornissen. "We merken vooral sinds covid dat die problematiek toegenomen is", zegt directeur Eric Kivit. "Het beeld van de grootsteden Brussel en Antwerpen, waar het druggebruik echt een probleem aan het worden is, sijpelt ook door in het gesloten centrum."
BEKIJK - Psychologe Maxime ziet de laatste jaren veel mensen binnenkomen met een verslavingsproblematiek
Wat is een gesloten centrum?
Ons land telt zes administratieve detentiecentra, oftewel "gesloten centra". In zulke gesloten centra verblijven mensen die niet legaal in ons land zijn en moeten terugkeren naar hun herkomstland of een ander derde land. Alle centra samen tellen in totaal 751 plaatsen. In theorie, want niet alle plaatsen worden momenteel gebruikt, wegens personeelstekort of door renovaties.
Personen die moeten terugkeren, krijgen een bevel om het grondgebied te verlaten (BGV). Vorig jaar kregen meer dan 33.000 personen zo'n bevel. Maar in welke mate die bevelen worden opgevolgd, is niet altijd duidelijk.
Mensen die een BGV niet opvolgen en niet vrijwillig terugkeren, kunnen terechtkomen in de procedure van de gedwongen uitwijzing. In dat geval zijn er verschillende maatregelen om de persoon toch (gedwongen) te laten terugkeren. De vasthouding in een gesloten centrum, waarbij iemand van zijn vrijheid wordt beroofd en in een centrum zoals dat van Merksplas wordt geplaatst, is het laatste redmiddel.
Onzekerheid. Dat vat de situatie van de bewoners van het gesloten centrum samen. De meeste bewoners zitten hier gemiddeld 30 dagen, sommigen zitten hier maanden. Wachtend op hun gedwongen uitwijzing, maar vaak zonder enig idee wanneer dat precies zal zijn. "In de gevangenis heb je een datum om buiten te komen. Hier in het centrum kom je binnen en is het einde verhaal", zegt Johan, die er al 23 jaar werkt.
We komen naar België, hopend op een beter leven, en we eindigen in een kamp
Die onzekerheid valt voor verschillende bewoners zwaar. "Wat gaat er met mij gebeuren?", getuigt een man uit Kameroen die al 14 jaar in België is. Hij diende vier keer een asielaanvraag in, maar zijn aanvragen werden afgewezen. De man zit nu 5 maanden in Merksplas. "Ik ben heel bang. Eerlijk gezegd, het is beter dat ze mij hier vermoorden en mijn lijk terugsturen naar Kameroen."
Verschillende bewoners die we spreken vergelijken hun verblijf in het centrum met de gevangenis. "Ik ben geen crimineel, dus waarom zit ik in een gesloten centrum?", horen we bij Madjou* uit Sierra Leone. "We komen naar België, hopend op een beter leven, en we eindigen in een kamp."
Risicojob
Veiligheidsmensen, psychologen en animatoren moeten de bewoners in die stress elke dag urenlang bezighouden. Een stevige job met veel risico's. Want af en toe slaat de sfeer volledig om.
"Het melden van een beslissing over terugkeer of het verlengen van de opsluiting kan ervoor zorgen dat zo'n bewoner eventjes totaal uit zijn dak gaat. Maar ook bewoners met suïcidale gedachten en zelfmoordpogingen zijn dingen waarmee we hier geconfronteerd worden. Dat zijn altijd zeer ingrijpende gebeurtenissen", getuigt directeur Eric Kivit.
BEKIJK - Van kleine vechtpartijen tot grote opstanden, Johan werkt al 23 jaar als veiligheidsmedewerker in het gesloten centrum van Merksplas en heeft het allemaal gezien.
Zowat dagelijks worden mensen zonder papieren binnengebracht in het centrum van Merksplas. Opvallend: mensen worden ook weer vrijgelaten, hoewel dat eigenlijk niet de bedoeling is. Mensen in een gesloten centrum moeten gedwongen terugkeren naar hun herkomstland. Maar een op de vijf bewoners wordt vrijgelaten, niet uitgewezen.
Zo ook een Gambiaan die al maanden in het centrum van Merksplas verblijft. Hij wandelt op een dag naar buiten met al zijn spullen, een bus- en treinticket. Wat blijkt: de Gambiaanse ambassade is er niet in geslaagd op tijd een "laissez-passer" af te leveren, een toestemming voor de uitlevering. Omdat er een wettelijke maximumtermijn is, en niemand onbeperkt vastgehouden kan worden, zit er niets anders op dan de man vrij te laten.
De Gambiaan krijgt een bevel om binnen vijf dagen het grondgebied te verlaten. Hij geeft aan dat hij dat niet van plan is. De directeur van het centrum is niet verbaasd. “Ik heb het nog nooit meegemaakt dat iemand zegt “’t is goed, ik ga morgen naar Zaventem en ik ben weg.” Daar moeten we niet naïef over zijn.”
BEKIJK - directeur Eric Kivit: "het verhaal stopt wel ergens."
Werken uitwijzingen vanuit gesloten centra?
De gesloten centra en ons uitwijzingsbeleid zijn een moeilijk verhaal. Er zijn de herkomstlanden, de ingewikkelde procedures en de afgebroken uitwijzingen. De gesloten centra zijn ook duur: het kost ons land elk jaar zo'n 70 miljoen euro.
“Als het gaat over efficiëntie, zijn er heel hoge kosten, zowel menselijke als financieel", zegt Hanne Beirens, directeur van het Migration Policy Institute Europe. "Daarnaast is er geen bewijs dat het resulteert in betere terugkeercijfers. Er zijn voldoende landen met weinig detentiecentra en plaatsen, maar die nog steeds beter scoren dan België als het gaat over uitwijzing."
Toch mag de kostprijs volgens staatssecretaris voor asiel en migratie Nicole De Moor (CD&V) geen excuus zijn: "alle aspecten van ons migratiebeleid kosten geld. Opvang, de grenzen versterken, terugkeer. Justitie en politie kosten ook geld. Daarvan zeggen we toch ook niet dat we het dan maar beter schrappen uit de begroting?"
“Detentie is voor niemand goed", besluit de directeur van het centrum in Merksplas. "Maar veel mensen keren niet terug, ondanks alle beslissingen die al gevallen zijn. Dus we hebben het op dit moment nodig. Maar als we ooit tot de situatie komen dat we geen gesloten centrum nodig hebben, des te beter.”
* De personen uit het gesloten centrum vertellen anoniem hun verhaal in "Pano". Hun namen zijn fictief.