Sinds 2021 beschikt de EU over een zogenaamd conditionaliteitsmechanisme. Dat houdt in dat Europese geldstromen naar lidstaten waar de rechtsstaat met de voeten getreden wordt, gedeeltelijk kunnen worden opgeschort of verminderd. Het mechanisme werd al 1 keer toegepast, toen Hongarije 6,3 miljard euro geblokkeerd zag door de Europese Commissie, onder meer omdat de corruptiebestrijding in het land te wensen over laat.

De EU kan op nog andere manieren haar financiële belangen beschermen. Zo is er de weinig efficiënte ‘artikel 7-procedure’ (om het stemrecht van lidstaten in de Raad te schorsen), de mogelijkheid van de Commissie om inbreukprocedures te openen en bepalingen inzake het cohesiebeleid en uitbetalingen van het coronaherstelfonds.

Behalve tegen Hongarije zijn momenteel ook tegen Polen verschillende Europese maatregelen genomen na bezorgdheden over de rechtsstaat, al moet gezegd dat de nieuwe regering in Warschau deze week nog maar een actieplan heeft voorgesteld om aan alle kritiek tegemoet te komen. De gewraakte maatregelen waren het werk van de vorige conservatieve regering.

Onvoldoende controle

Volgens de Rekenkamer wordt onvoldoende gecontroleerd of herstelmaatregelen die lidstaten nemen om aan Europese kritiek tegemoet te komen, de toestand op het terrein ook echt verbeteren. “Ze gaan in de praktijk niet noodzakelijkerwijs verder dan het eenvoudigweg aanvinken van vakjes”, luidt het. Ook worden de potentiële gevolgen op andere begrotingsposten, zoals het landbouwbeleid, te weinig in aanmerking genomen.

De Rekenkamer raadt de Europese Commissie daarom aan om het effect van maatregelen die zijn genomen om de Europese financiële belangen te beschermen, beter te monitoren. De concrete gevolgen – in Hongarije geschat op 22 miljard euro, in Polen op 134 miljard euro – zullen pas in de toekomst correct kunnen worden becijferd, terwijl in de tussentijd de lidstaat in kwestie door het ontbreken van Europese steun haar verplichtingen niet langer kan nakomen, waardoor zelfs de realisatie van EU-programma’s en beleidsdoelstellingen in gevaar dreigt te komen. Gewone burgers kunnen dan de eerste slachtoffers worden. Denk aan studenten die niet langer kunnen deelnemen aan het uitwisselingsprogramma Erasmus+.

De Rekenkamer waarschuwt tot slot dat politieke overwegingen een rol kunnen spelen bij het besluit om Europees geld vrij te geven of niet langer te blokkeren, terwijl dit in feite gebaseerd moet zijn op technische en juridische argumenten. Er wordt verwezen naar het besluit in december vorig jaar om 10 miljard euro aan bevroren fondsen voor Hongarije vrij te geven. Die beslissing viel samen met de stemming over het openen van toetredingsonderhandelingen met Oekraïne, waarvoor ook het fiat van Boedapest nodig was.