Onder wiens nucleaire paraplu mag Europa schuilen? ‘Trump kan onze bescherming doen instorten’

Op staatsbezoek in Zweden veroorzaakte president Emmanuel Macron onlangs een klein relletje, toen hij sprak over Franse kernwapens, die volgens hem dienen om de “vitale belangen” van het land te beschermen. En die belangen “hebben duidelijk een Europese dimensie, wat ons een bijzondere verantwoordelijkheid geeft”.

Frankrijk dat Europa een atoomparaplu biedt? Het was eigenlijk niets nieuws wat Macron zei. Zijn voorgangers hadden die doctrine stevig neergezet. Charles de Gaulle zei al dat een dreiging voor Duitsland en de Benelux automatisch ook een dreiging voor Frankrijk is.

Europeanen die sterven voor Helsinki

Het debatje over de ‘Europeanisering van ons kernwapen’ (aldus Marine Le Pen) kalmeerde snel, maar het onderwerp is daarmee niet van tafel. Want wat als Donald Trump komend najaar weer president van de Verenigde Staten wordt? Onlangs zaaide hij nog weer twijfel over zijn bereidheid Europa te verdedigen, toen hij opnieuw erop zinspeelde dat wat hem betreft Rusland kan “doen wat het wil” met NAVO-landen die te weinig in defensie investeren.

Maar ook los van zulke commentaren is een Europese nucleaire afschrikking misschien wel effectiever dan een Amerikaanse, zei de Franse denker Bruno Tertrais al in 2019. Volgens Tertrais, een van Europa’s gerenommeerdste experts op het gebied van kernwapens, werkt afschrikking alleen wanneer de optie dát het kernwapen wordt ingezet geloofwaardig is. Het is geloofwaardiger dat de Europeanen sterven voor Helsinki, dan dat Amerikanen dat doen.

In zijn recente boek Pax atomica? buigt Tertrais zich over de vraag of wederzijdse afschrikking nog werkt – de theorie dat de dreiging van een atoomwapen voorkomt dat grootmachten met elkaar in oorlog raken. Net vóór de Veiligheidsconferentie in München spraken we met hem.

Als een Franse straaljager langs de Estse grens met Rusland scheert, is het Moskou duidelijk dat een kernmacht zich roert. Dat moet afschrikwekkend genoeg zijn, schreef u in 2019. In het geval van Oekraïne heeft de afschrikking niet gewerkt?

“De afschrikking heeft gefaald, maar de nucleaire afschrikking niet. Anders gezegd, we hebben geprobeerd Poetin van Oekraïne weg te houden door met enorme sancties te dreigen, en dat heeft niet gewerkt. Aan de andere kant, als het om de nucleaire dimensie gaat: die werkt nog steeds, want Rusland heeft het conflict niet geëscaleerd naar het terrein van NAVO-landen en de NAVO-landen op hun beurt aarzelen om zich in de strijd te mengen. Ik denk dat dat grotendeels te maken heeft met de nucleaire afschrikking.”

Het draait nu niet meer om de vraag of de VS zouden ‘sterven voor Berlijn’, maar of ze zouden ‘sterven voor Warschau’. Kan Europa nog rekenen op de VS, zeker als Trump straks terugkomt?

“Ook Biden geeft signalen van een omslag in de Amerikaanse bescherming. Maar het is Trump die ons zorgen moet baren. Hij heeft verschillende keren aangegeven dat hij overweegt de Amerikaanse bescherming van Europa in te trekken. In dat geval zou de nucleaire bescherming ook instorten.

“Dat is iets om over na te denken, want ook al is het niet zeker dat hij gekozen wordt, hij zal precies doen wat hij van plan is. De vraag is of Groot-Brittannië en Frankrijk op de een of andere manier de Verenigde Staten kunnen vervangen, als een soort second best. Ik denk dat Londen en Parijs in dit scenario gedwongen worden te bevestigen dat ze het Europese grondgebied beschermen.”

Is de rol van Frankrijk veranderd sinds de brexit?

“Nee, absoluut niet. Nucleaire afschrikking is geen onderwerp van de Europese Unie, is dat nooit geweest en zal dat waarschijnlijk ook niet worden. De Fransen zeggen weleens dat ze de enige kernmacht in de EU zijn, maar dat heeft geen praktische consequenties.

“Het enige dat de lidstaten hebben afgesproken op dit gebied is te proberen een gemeenschappelijke positie in te nemen bij het vijfjaarlijkse overleg over het non-proliferatieverdrag (afspraken over het afbouwen van kernwapens, ER). De EU heeft niets te maken met nucleaire afschrikking, en dat zou ook niet moeten, want het onderwerp is veel te gevoelig om het in handen te geven van Europese commissies.”

Wat moeten we dan denken van de inspanningen van president Macron om de Europese defensie te organiseren?

“Dat is iets anders. Toen hij het in zijn toespraak in februari 2020 had over Europa en afschrikking, sprak hij op geen enkel moment over de Europese Unie – hij zei Europa.”

Moeten we niet juist in conventionele militaire capaciteiten investeren? Al is het om die escalatieladder tot de inzet van een kernwapen wat langer te maken. We hebben de laatste decennia te weinig geïnvesteerd in dat soort wapentuig.

“We moeten oppassen dat we niet uit intellectuele luiheid de logica uit de Koude Oorlog gaan reproduceren. Sommigen zeggen dit inderdaad, maar het is een denkwijze die is geërfd uit de Koude Oorlog en die vandaag de dag niet relevant is.

“Als er een conflict zou uitbreken tussen Rusland en de NAVO heeft dit weinig te maken met wat er destijds aan de hand was. Ten eerste omdat de twee partijen op het klassieke, conventionele niveau veel evenwichtiger zouden zijn dan ze tijdens de Koude Oorlog waren.

“Ten tweede, als er ooit een conflict zou komen tussen Rusland en de NAVO, zou dat niet noodzakelijkerwijs gebeuren op de manier die we voor ogen hadden: er zou een cyberdimensie zijn, een ruimtelijke dimensie – iets veel complexers.

“Ja, ik denk dat solide nationale legers belangrijk zijn, en ook dat daar samenhang tussen moet zitten, maar de noodzaak om niet te snel onze toevlucht tot het nucleaire te nemen, is niet de belangrijkste reden want die escalatie zou er nu heel anders uitzien.”

De theorie berust ook op de veronderstelling dat kernmachten altijd staten zijn. Maar er bestaat de mogelijkheid dat terroristen of andere organisaties in het bezit komen van kernwapens.

“Nucleaire afschrikking geldt niet alleen voor staten. De hypothese van een niet-statelijke groep met een operationeel nucleair arsenaal is zo’n extreme hypothese, dat we daar niet te veel aandacht aan moeten besteden.

“Die angst bestond in de jaren 1990 en 2000, maar bleek nooit realistisch. De meeste terroristische groeperingen zijn niet geïnteresseerd in kernwapens. Laat staan dat ze ooit een geloofwaardig project hebben gehad. Het risico dat terroristen radiologische of chemische middelen gebruiken is veel groter.”

Er bestaan minder rationele dictators. Wat gebeurt er als zij een kernwapen in handen krijgen?

“Het is zeldzaam dat staatshoofden totaal irrationeel zijn – want dan bleven ze niet aan de macht. De vraag is of we in staat zijn om een afschrikwekkend effect te hebben bij leiders die niet dezelfde politieke en culturele referenties hebben.

“Maar de theorie werkt ook op basis van belangen, niet alleen op vrees voor vernietiging van mensenlevens. Het kan moeilijk zijn om precies te doorzien op welke van Poetins belangen je je moet richten. Het maakt afschrikking niet onmogelijk, maar wel moeilijker omdat leiders van autoritaire landen vaak heel gesloten zijn.”

U besteedt in uw boek een heel hoofdstuk aan China. De kwestie rondom Taiwan is tot op heden niet geëscaleerd. Is president Xi Jinping bang genoeg voor de massale vernietiging die een kernwapen teweeg zou brengen?

“Xi Jinping geeft om zijn persoonlijke macht en de macht van de Chinese Communistische Partij, en om de stempel die hij drukt op de geschiedenis. Het feit dat hij bereid is om voor zijn project het verlies van enkele miljoenen mensen in overweging te nemen, betekent niet dat nucleaire afschrikking onmogelijk is.

“Ik ben geen China-expert, maar op dat gebied kijken we naar de dingen waar leiders de meeste waarde aan hechten: politiek, economisch, militair. Dat zijn drukpunten die je zo kunt bedreigen dat je een nucleaire escalatie kunt voorkomen. Alsof het acupunctuur is.”

Het debat over kernwapens is door de jaren heen veranderd, er zijn veel parameters aan toegevoegd. Is het morele debat ook geëvolueerd?

“Niet echt. Nou ja, gedeeltelijk. De discussie rondom morele aanvaardbaarheid van nucleaire afschrikking begon in de jaren veertig. Aan het einde van dat decennium waren de grote ethische vragen wel gesteld. Maar nucleaire strategieën draaiden tot de jaren zeventig grotendeels om de vernietiging van steden. Tegenwoordig zijn wapens nauwkeuriger, iets minder krachtig.

“Dat verandert de parameter van het kernwapen: het is niet noodzakelijkerwijs meer een instrument voor totale volksvernietiging. De vraag is of dit de afschrikking geloofwaardiger maakt. Het kan nu makkelijker zijn om het wapen in te zetten, wordt soms gezegd.

“Persoonlijk geloof ik dat niet, want voor intelligente politici is – meer dan tachtig jaar na Hiroshima – een kernwapen nog altijd een kernwapen. Door de traditie van het non emploi, het niet inzetten, is de drempel nu in 2024 nog altijd even hoog als in 1954.”

In het Nieuwe Start-verdrag beloven de VS en Rusland het aantal kernraketten te halveren. Daar zijn ook strenge controles aan verbonden. Vorig jaar schortte Moskou het verdrag op. Wat gebeurt er als de overeenkomst in 2026 afloopt?

“Niet veel. Het zal niet leiden tot een wijdverbreide wapenwedloop. Noch Washington, noch Moskou heeft de ambitie of de middelen. Het is wel betreurenswaardig dat dit zal leiden tot minder voorspelbaarheid en zichtbaarheid aan beide zijden.”

Europa krijgt geen gemeenschappelijk kernwapen, dat is hoogst onwaarschijnlijk, benadrukt u keer op keer. En tóch moeten we het erover hebben. Dat heeft iets tegenstrijdigs: het systeem van afschrikking werkt bij de gratie van vaagheid, schrijft u in uw boek. Toch moeten we erover praten, zegt u. Ook in Europa.

“De subtiliteit van de afschrikking – niet alleen op nucleair gebied, dat wil ik benadrukken – is het vinden van een evenwicht tussen nauwkeurig en resoluut zijn. En ook een beetje vaag blijven om de tegenstander in onzekerheid te houden en zelf de vrijheid van handelen te behouden.

“Je plaatst een cursor, afhankelijk van landen en situaties. Het idee van dit evenwicht is een van de permanente assen van afschrikking – al sinds het allereerste begin van het strafrecht. Soms moet je simpelweg iets aanpassen als je gesprekspartner je niet begrijpt. Dan moet je iets preciezer zijn.”

Bruno Tertrais, Pax atomica? Théorie, pratique et limites de la dissuasion, Éditions Odile Jacob, 208 p., 21 euro.