Doorbraak in historisch onderzoek: ‘België sloot zich tijdens Tweede Wereldoorlog pas laat aan bij de geallieerden’

Hun darkest hour. Zo noemen de Britten de eerste oorlogsjaren. De Duitse pletwals rolde over het ene na het andere land. Het Belgische leger werd in 1940 in minder dan drie weken tijd onder de voet gelopen. Frankrijk gaf zich over en de Britten moesten vechten voor hun overleven. De Belgische regering vluchtte naar Londen. Maar ook al bevond de regering - althans de vier belangrijkste ministers - zich op het Britse grondgebied, toch weigerde ze zich bij het geallieerde kamp aan te sluiten.

De Belgische regering, onder leiding van premier Hubert Pierlot, was veeleer afzijdig en hield zich stil. De geallieerden konden tenslotte de oorlog nog steeds verliezen. “Er is een algemeen verspreide opinie dat de regering-Pierlot in 1940 al aan de kant van de Britse premier Churchill en de andere geallieerden stond”, zegt Van Goethem in een interview met onze krant, dat zaterdag verschijnt. “Maar eigenlijk klopt dat niet. Je kan zeggen dat België en de geallieerden ‘in dezelfde richting vuurden’, maar België was niet een van de geallieerden.”

El Alamein

Pas toen eind 1942 de kansen keerden op het slagveld, keerde ook de Belgische regering haar kar. Plots zag het ernaar uit dat de geallieerden de oorlog zouden winnen en België zouden bevrijden. Het grote kantelpunt was de Britse overwinning bij de Egyptische stad El Alamein in november 1942. De Britten en de Amerikanen rukten later op door Noord-Afrika en trokken naar Italië. De oorlogskaart zag er plots heel anders uit.

“Vlak na de slag bij El Alamein kwamen de Duitsers ook in moeilijkheden in Rusland”, zegt Van Goethem. “Het Duitse leger zou er een zware nederlaag lijden bij Stalingrad. Op dat moment maakt de regering-Pierlot een nieuwe analyse. Want het bleek ineens mogelijk om Duitsland helemaal te verslaan.”

Van Goethem baande zich een weg door het recentelijk vrijgegeven archief van voormalig premier Hubert Pierlot en kan nu precies zijn vinger leggen op de dag waarop de Belgische regering van koers veranderde: 14 november 1942, slechts enkele dagen nadat de slag om El Alamein was beslecht. De vondst van die documenten vormde de aanleiding om zijn succesvolle boek 1942 te herwerken. De nieuwe uitgave verschijnt vandaag.

Op 14 november kwamen Pierlot en zijn ministers samen voor een ministerraad die negen uur zou duren. Ze namen erg belangrijke beslissingen over de collaboratie door Belgische ambtenaren, over hoe de koning zich in België zou moeten opstellen en over het nieuwe buitenlandse beleid. Dat die beslissingen zo helder en kordaat genomen werden, wijst erop dat ze een bocht markeren tegenover wat voorafging.

“Ik had niet verwacht dat alles in één ministerraad beklonken was”, legt de rector van de UAntwerpen uit. “Ook Pierlot heeft er uiteraard het belang van ingezien. Zijn voorbereidingen van andere ministerraden zijn zelden bewaard gebleven. Maar van die van 14 november heeft hij al zijn documenten meticuleus bijgehouden.”

In het archief van buitenlandminister Paul-Henri Spaak vond Van Goethem nu ook de oorspronkelijke tekst voor de omzendbrief die de minister later uitstuurde naar Belgische diplomaten. Spaak zou ermee de veranderde positie van ons land duidelijk maken. Aanvankelijk schreef hij erin dat België vanaf nu wel een geallieerde was van Groot-Brittannië. Hij verwees ook naar de Verklaring van de Verenigde Naties - begin 1942 - waarin 26 landen afspraken dat ze samen zouden strijden tegen de nazi’s. Maar dan doorstreepte hij merkwaardig genoeg dat woord: ‘alliés’.

“Hij deed dat onder druk van Pierlot”, zegt Van Goethem. “Die wilde niet dat Spaak openlijk zou toegeven dat België zo lang getwijfeld had. Pierlot vond dat ‘peu digne’, zo schreef de premier in een brief - onwaardig voor een regeringslid. België wilde dus nog niet volledig in het kamp van Churchill staan. Spaak verstuurde uiteindelijk een omzendbrief, waarvan de tekst enkel maar vragen oproept. Hij zegt erin alleen maar dat de situatie veranderd is. Maar in welke zin dan? Daar is hij niet duidelijk over.”

Jodenvervolging

Gedurende de eerste oorlogsjaren nam de regering een afwachtende houding aan, waarbij ze zich ook niet uitsprak over de collaboratie van ambtenaren in het bezette België. Zonder tegenbericht vanuit Londen deden zij in de eerste jaren van de oorlog wat de Duitsers hen opdroegen. Ook met de Jodenvervolging werkten ze gewoon mee. Daar hebben de ministers een kans gemist, meent Van Goethem.

Want de regering in ballingschap wist drommels goed wat er aan de hand was. Spaak las op 16 september 1942 een rapport van de Staatsveiligheid waarin een geheim agent beschreef hoe in Brussel massaal Joden werden opgepakt. Hetzelfde gebeurde ook in Frankrijk en Nederland. Bovendien praatten de ministers dikwijls met intellectuelen die vanuit ons land naar Groot-Brittannië waren overgekomen.

Toch heeft de regering zich nooit over de Jodenvervolging uitgelaten, wat ze bijvoorbeeld met een toespraak op de BBC had gekund. “De regering had op zijn minst een invloed kunnen uitoefenen op de publieke opinie”, zegt Van Goethem. “In Frankrijk hebben twee bisschoppen en een kardinaal zich daarom openlijk uitgesproken tegen de Jodenvervolging. De ministers begingen een ongelofelijke misser door dat niet te doen. Ik vind dat we daar streng over mogen zijn.”

1942. Het jaar van de stilte (herwerkte uitgave), Herman Van Goethem, Pelckmans, 380 p., 32 euro.