‘Er is geen eiland dat in strategisch opzicht zo belangrijk is’: voor Europa’s nieuwe NAVO-schild breekt een ander tijdperk aan

Akte 1: Welkom op Gotland

Ronkend komt de tank van commandant Agnes Abelsson tot stilstand tussen de kromme naaldbomen. Voor haar opent zich een grote zanderige vlakte met daarachter de zee. In de verte klapt het silhouet van een voertuig omhoog, alsof de vijand zojuist het strand op is gereden. Met een mechanisch geluid zwiept het tankkanon in de juiste positie en blaast een vuurbal uit, een seconde later gevolgd door een oorverdovende knal, die echoot tegen vervallen schuttersputjes.

Nee, Abelsson stelt zich tijdens oefeningen als deze niet voor dat het de Russen zijn die binnenvallen. “Nu ja, misschien toch wel een beetje”, zegt de 20-jarige korporaal terwijl achter haar collega’s nieuwe munitie de Leopard 2 inladen. De granaten zien er vanaf een afstand uit als speelgoeddoktersspuiten: ze hebben een spijkerachtige kop waarmee ze door vijandelijk materiaal kunnen penetreren.

Abelsson geeft leiding aan een team van dienstplichtigen tijdens de ‘scherpschuttersweek’, waarin de rekruten trainen op het uitschakelen van vijandelijke doelen. Vandaag schieten ze voor het eerst met het zwaarste kaliber. “Ze waren aan het begin van de week best een beetje nerveus”, zegt de korporaal.

De Russische agressie in Oekraïne is de voornaamste reden dat Zweedse militairen weer present zijn op Gotland. Na de Russische inname van de Krim in 2014 gaf de Zweedse legertop opdracht voor de vorming van een nieuw regiment op het eiland, een voormalig Koude Oorlog-bastion. Naast het oefenterrein bouwt het leger aan barakken, stafkamers en een ziekenhuis.

De taak van het regiment is om het eiland te verdedigen tegen een mogelijke invasie. Binnenkort is die taak belangrijker dan ooit.

Akte 2:Vreugde bij de NAVO

Gotland, zo groot als de provincie West-Vlaanderen maar met slechts zestigduizend inwoners, is door zijn ligging van groot strategisch belang. Het eiland ligt midden in de Oostzee op 140 kilometer van de Baltische Staten en 280 kilometer van Kaliningrad, de zwaarbewapende Russische enclave.
Maandag gaf het Hongaarse parlement dan toch groen licht voor het Zweedse NAVO-lidmaatschap. Daarmee komt een einde aan een blokkade van ruim anderhalf jaar. Turkije, die andere dwarsligger, ging in januari overstag. Daarmee is voor Zweden de weg vrij om lid te worden van het Noord-Atlantische militaire bondgenootschap. Als de Hongaarse interim-president László Kövér zijn handtekening zet en het papierwerk persoonlijk in Washington is afgegeven, hoort Zweden eindelijk bij de club.

Daarmee komt ook een einde aan een periode van meer dan tweehonderd jaar waarin Zweden in militair opzicht ongebonden was en zich vaak neutraal opstelde. Veel Zweden waren trots op hun bijzondere positie en lang was er dan ook geen meerderheid voor aansluiting bij de NAVO. Dat sloeg om toen de Russische president Vladimir Poetin bewees er niet voor terug te deinzen een Europees land binnen te vallen. Met het NAVO-lidmaatschap is Zweden verzekerd van militaire steun, mocht het zelf ooit worden aangevallen.

De aansluiting van de Zweden wordt niet alleen in hoofdstad Stockholm gevierd. Ook op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel gaat dan een fles champagne open. Want met Zweden en Finland, dat vorig jaar al lid werd, heeft de alliantie er een geheel nieuwe flank bij. En van die oostflank is Gotland het meest gewilde stukje grond. De ligging van het eiland is ideaal om het lucht- en zeeverkeer over de Oostzee te controleren. Bezit van het eiland is dan ook cruciaal in het scenario dat Rusland de Baltische Staten Estland, Letland en Litouwen binnenvalt. “Er is geen eiland dat in strategisch opzicht zo belangrijk is”, zei de Amerikaanse generaal Ben Hodges bij een bezoek in 2017.

Akte 3:Zorgen van de commandant

Gotland is bij de meeste mensen bekend als vakantie-eiland in de zomer. Dan wordt het middeleeuwse stadje Visby overspoeld door toeristen terwijl veel Zweden van het vasteland zich verstoppen in de vele vakantiehuisjes langs de kust. Maar de vele laag overvliegende gevechtsvliegtuigen en vervallen bunkers op de stranden doen bezoekers al snel beseffen dat Gotland meer is dan een vakantiebestemming.

Het eiland wordt door zijn grootte en ligging ook wel een vastzittend vliegdekschip genoemd. Mocht de NAVO troepen en bevoorrading naar de Baltische Staten willen sturen, dan geven raketsystemen en radars op het eiland – gecombineerd met gevechtsvliegtuigen die opereren vanaf het vliegveld van Visby – de ideale dekking.

Omgekeerd zou het voor de NAVO een ramp zijn als Rusland Gotland zou veroveren. Dan is het Moskou dat de lakens uitdeelt in de lucht en op het water. Strategen op het NAVO-hoofdkwartier in Brussel houden er dan ook rekening mee dat een invasie van Baltische Staten vooraf wordt gegaan door een Russische aanval op Gotland. In dat geval moeten te hulp schietende NAVO-troepen niet alleen met een omweg, via Finland of Polen, naar de Baltische Staten, ze zijn dan ook kwetsbaarder voor Russische aanvallen.

“Gotland is misschien wel belangrijker voor de agressor om te bezitten dan voor ons en daarom is het onze hoofdtaak om te zorgen dat het eiland niet wordt ingenomen”, zegt Gotland-commandant Dan Rasmussen, tijdens een gesprek in een oud landhuis dat tijdelijk dienst doet als commandocentrum. “Het eiland is een sleutel of een slot, afhankelijk van je perspectief.”

In afwachting van het NAVO-lidmaatschap bereidde het Gotland-regiment zich de afgelopen jaren al voor op zijn rol als NAVO-schild. Het plaatsen van radars en langeafstandsraketten ‘is gaande’, zegt Rasmussen, en het Gotland-regiment houdt zich ook bezig met de bewaking van de Oostzee. Daarnaast trainen de manschappen op het ontvangen en begeleiden van buitenlandse troepen. Zo anticiperen ze alvast op de plannen die binnenkort uit de NAVO-kluizen worden gehaald.

Akte 4:Gewapend verleden

De militaire belangstelling voor Gotland is niet nieuw. Wie over het met naaldbossen, viking-graven en oude molens bedekte eiland rijdt, ziet overal sporen van verdedigingswerken. Zo heeft de oude Hanzestad Visby, gevestigd in de middeleeuwen, een stenen verdedigingsmuur van 3,5 kilometer. De ondergrondse Tingstäde-vesting in het noorden van het eiland, gebouwd aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, besloeg 6 vierkante kilometer en kon vijfduizend man herbergen. Tijdens de Krimoorlog (1853-1856), een conflict tussen het Russische Rijk en Europese grootmachten dat ook in de Oostzee werd uitgevochten, gebruikte de Engelse en Franse marine de noordelijk gelegen haven Farösund als basis.

Nog altijd berucht is het jaar 1808, toen de Russen Gotland twee weken lang innamen. Dat was tijdens de Finse oorlog, een door Moskou gewonnen strijd tegen Zweden om het bezit van wat nu Finland is. De korte bezetting leidde drie jaar later tot de invoering van de dienstplicht op Gotland, de eerste in Zweden. Nog altijd is het vrijwilligersregiment op het eiland een van de meest actieve van het land.

De inwoners geven de herinnering van de Russische inname van Gotland door van generatie op generatie, vertelt militair Anna Bredin, die op Gotland de dienstplichtigen opleidt. “Toen we in 2017 terugkwamen en de militaire voertuigen het eiland opreden, stonden de eilanders langs de kant van de weg te applaudisseren.”

Tijdens de Koude Oorlog (1945-1991) was Gotland tot de tanden toe bewapend, met duizenden militairen en honderden bunkers. Dat was met name ter afschrikking van Moskou, dat grote delen van Europa onder de knoet hield. Omdat Zweden militair ongebonden was, moest het zijn verdediging op orde hebben.

Zweden was goed uit de twee wereldoorlogen gekomen omdat het zich neutraal had verklaard. Nadien bleef het land ongebonden, om ook bij toekomstige oorlogen voor neutraliteit te kunnen kiezen. Dat betekent niet dat Zweden neutraal is, benadrukt militair historicus Maria Gussarsson, die lesgeeft op de Zweedse Defensie-universiteit in Stockholm. “Dat is een mythe. We werkten op defensiegebied samen met het Westen, al was dat informeel en niet bindend. Dat gebeurde vooral in het geheim. In delen van Zweden zijn lange, rechte stukken snelweg aangelegd, zodat Amerikaanse vliegtuigen daar konden landen als Zweden werd aangevallen.”

Na het einde van de Koude Oorlog nam de dreiging af en kromp het aantal militairen op het eiland. In 2005 werd het hele regiment zelfs opgeheven. Bunkers werden verlaten of – zoals in de buurt van het plaatsje Lummelund iets ten noorden van Visby – omgebouwd tot een sauna met raampjes waar ooit de schietgaten zaten. De marine- en onderzeeërhaven Farösund kwam zelfs even in handen van een Chinese investeerder. In 2018 kocht Zweden het terug.

De Russische inname van de Krim zorgde voor een ommekeer. Zweden verhoogde het defensiebudget, de dienstplicht werd weer geactiveerd en op Gotland kwamen de militairen terug. Met de NAVO-toetreding zal de militaire activiteit op het eiland verder toenemen. Commandant Rasmussen zegt de komende tijd bezoek te verwachten van NAVO-generaals, -officieren en -plannenmakers. “Ik verwacht ook dat NAVO-troepen hier veel komen oefenen.”

Zo transformeerde Gotland in korte tijd van vakantie-eiland naar NAVO-darling. “Ik begrijp dat mensen van buitenaf naar ons kijken en zich afvragen hoe we in korte tijd zo snel van gedachten zijn veranderd. Zelf vind ik dat het de hoogste tijd was dat we wakker werden en we ons realiseerden dat de Russische dreiging voorlopig niet gaat verdwijnen.”

Akte 5Onbezorgde toekomst

Als de barakken en de andere gebouwen in 2027 zijn opgeleverd, kan het Gotland-regiment – op oorlogssterkte – vierduizend man op de been brengen, inclusief de reservisten en getrainde vrijwilligers van de Zweedse Home Guard die op het eiland wonen. Tegen die tijd komen er jaarlijks ook driehonderd rekruten op Gotland hun dienstplicht vervullen, drie keer zoveel als nu. Dat betekent ook meer explosies van het oefenterrein.

“Niet erg”, zegt Emma Wagman, een 37-jarige zorgwerker die met haar kinderen een ijsje eet in het cafetaria van de bibliotheek van Visby. “We wonen dicht bij de basis en je raakt eraan gewend.”

Het is tekenend voor de reactie van veel bewoners, die geen moeite hebben met de militarisering van het eiland. Maar is dat ook nog zo als de spanningen tussen Rusland en de NAVO-landen oplopen?

Volgens Wagman, die haar zoontje helpt met een lekkende ijsje, is het belangrijk om nuchter te blijven. “Ik denk niet dat het zo’n vaart zal lopen. Een conflict met Rusland zal eerder beginnen via digitale oorlogsvoering. Dat verwacht ik eerder dan een massale inval.”

Zweden probeert zijn bevolking wel beter voorbereid te krijgen op een oorlogssituatie. Begin januari waarschuwde de minister voor Burgerverdediging Carl-Oskar Bohlin dat een oorlog in Zweden een reële mogelijkheid is. Hij riep burgers op zich beter voor te bereiken, bijvoorbeeld door noodpakketten in huis te halen.

Ook Wagman heeft thuis voedsel, water en een radio op batterijen klaarliggen voor geval van nood. “Maar dat is ook ter voorbereiding op crisissituatie, bijvoorbeeld als de elektriciteit voor lange tijd uitvalt.”

Verderop op het eiland maakt tankcommandant Abelsson zich klaar voor de avondoefening, als de rekruten gaan oefenen in het donker. Ze is ergens blij dat door de geopolitieke spanningen de aandacht voor haar werk is toegenomen. “Het is fijn dat we nu meer waardering krijgen, al doe ik het daar niet voor.”

Abelsson deed de (deels vrijwillige) dienstplicht en tekende daarna bij. Nu wil ze de officiersopleiding gaan doen in Stockholm. Haar favoriete onderdeel is het oefenen met de tank, zoals vandaag: “Lekker hard gaan op technisch uitdagende grond.” Daarnaast vindt ze het leuk om de rekruten, met wie ze ’s nachts in de tank overnacht, te trainen en ‘het grote plaatje’ in de gaten te houden. Wat ze hen probeert mee te geven? “Dat de wereld niet alleen om hen draait.”