Van "kompromat" tot liquideren: waarom spionagediensten mensen vergiftigen

"Zeg nooit nooit, maar...": dat is wat we te horen krijgen als we aan veiligheids- en inlichtingendiensten vragen of het kan dat een politie-inspecteur in Brussel mogelijk vergiftigd werd door een buitenlandse geheime dienst. Het scenario wordt niet als erg waarschijnlijk bestempeld, maar helemaal afgeschreven wordt het toch ook niet. 

Feit is: het gebeurt. En misschien wel vaker dan jij of ik denken. 

"Meestal wordt vergiftiging ingezet om een doelwit te doden of te liquideren", vertelt Kenneth Lasoen, expert inlichtingendiensten van de UAntwerpen. Daarin zijn de voorbeelden legio.

Denk maar aan de onlangs overleden Aleksej Navalny. In 2020 werd hij tijdens een vlucht van Tomsk naar Moskou ernstig ziek. De conclusie? Vergiftiging met novitsjok, een zeer krachtig zenuwgif dat tijdens de Sovjetperiode werd ontwikkeld. Velen keken meteen in de richting van de Russische geheime diensten. 

Enkele jaren ervoor zouden zo ook de voormalige Russische spion Sergej Skripal en zijn dochter Joelia vergiftigd zijn - maar ze overleefden. 

Of denk maar aan Aleksandr Litvinenko die in 2006 stierf na een vergiftiging door polonium. 

"Rusland gebruikt graag exotische, zeldzame giffen, waarvan men weet dat ze tot een trage, pijnlijke dood leiden. Meestal doen ze dat tegen eigen overlopers, als soort van signaal."

Aan Rusland denken we dan wel het vaakst, de geschiedenis leert ons dat ook andere landen zich er al eens schuldig aan durven maken. In 2017 werd de halfbroer van Kim Jong-un met het zenuwgas VX vermoord op de luchthaven van Kuala Lumpur. Het werk van Noord-Korea? Dat is althans wat er gedacht wordt. 

Wat meer terug in de tijd is er ook het voorbeeld van Georgi Markov, een Bulgaarse dissident. In 1978 werd hij - vermoedelijk door de Bulgaarse geheime dienst - in Londen vermoord door een prik met een paraplu. In de punt? Een bolletje met gif. 

"Ook Indonesië heeft zich daar al schuldig aan gemaakt, door de vergiftiging van een mensenrechtenactivist met arsenicum", duidt Lasoen. "Zelfs de CIA had ooit plannen om de tandpasta van Lumumba (de voormalige Congolese premier, die in 1961 vermoord werd, red.) te vergiftigen."

"De meeste voorbeelden die we kennen dateren van de Koude Oorlog of vroeger en die zijn intussen al uitgekomen. Er is echter geen reden om aan te nemen dat inlichtingendiensten gestopt zouden zijn omdat de Koude Oorlog afgelopen is. Voor ons is de Koude Oorlog geëindigd in 1991, voor bepaalde landen helemaal niet. Er zijn dus voorbeelden van recente en minder recente plannen."

De - al dan niet geslaagde - vergiftigingspogingen op hoge figuren komen uiteraard breed in het nieuws. Maar het gebeurt vaker dan dat, tegen doelwitten die het nieuws niet halen. De bedoeling is dan vaak om de geviseerde slachtoffers niet uit te schakelen, maar wel te compromitteren. Die techniek heet "kompromat", niet voor niets afgeleid van een Russisch woord. 

"Het is een techniek die nogal bekend is in de wereld van inlichtingendiensten. Het werd vroeger vaak ingezet door de KGB (de geheime dienst van de Sovjet-Unie), maar ook nu wordt het nog regelmatig gebruikt. Kompromat slaat op het in diskrediet brengen van mensen of organisaties om die te manipuleren, te chanteren of om een onderzoek te verstoren. Het doel is om de geloofwaardigheid te ondermijnen." 

Die verhalen komen minder vaak in het nieuws, net omdat het een techniek is om mensen te overhalen mee te werken met geheime diensten terwijl ze dat niet wilden. "Via berichten, foto's, e-mails: we kennen dat van in de film, maar zo gaat het soms effectief."

"Het wordt dus wijdverspreid ingezet door meedogenloze inlichtingendiensten die daar geen scrupules voor aan de dag leggen", besluit Lasoen. Een belangrijke kanttekening: "Belgische inlichtingendiensten mogen zich níet behelpen met zulke technieken en doen dat ook niet."

Terug naar ons verhaal over de agent in Brussel. Lasoen acht het zeker "plausibel" dat er toch meer aan de hand zou zijn. "Gezien het gevoelige dossier waarop deze agenten werken (het grote corruptieschandaal in het Europees Parlement, red.), en de landen waarover het onderzoek gaat (Qatar en Marokko, red.). Het onderzoek draait al om ongeoorloofde inmenging, dus ze zijn er niet vies van. Op deze manier zou de legitimiteit van uitstekende speurders wel ondermijnd worden." 

Bevestiging is er - en dat herhalen we - evenwel niet. "Ik begrijp de terughoudendheid van de instanties om iemand met de vinger te wijzen. Als het zo is, mogen ze dat niet door de vingers zien, maar het kan diplomatiek zwaar aankomen."

"Bovendien zijn het landen waar we op andere vlakken mee samenwerken. Als de relatie hierdoor verstoord geraakt, blijven onze inlichtingendiensten verstoken van bepaalde informatie. Dus er zijn heel veel afwegingen die moeten worden gemaakt vooraleer we gaan willen namen and shamen."

En vooral: laten we eerst het onderzoek maar afwachten.