Waarover praat je? Wat verzwijg je? Marijke Schermers nieuwe roman is misschien wel doeltreffender dan therapie

De regels en rolverdelingen in relaties, microbioloog Nicola heeft ze nooit helemaal begrepen. Haar ex-man ­Kristof, haar vriendin Bee, op den duur willen ze toch altijd dat ze haar gevoel laat zien. Maar zodra ze dat moet verwoorden, heeft ze geen idee meer wat er precies in haar omgaat.

In het oog, de nieuwe roman van Marijke Schermer, begint op het moment dat Nicola hoort dat haar aanvraag voor onderzoek naar de bacterie Leptotrichia animalis is afgewezen. Uitgerekend op die dag is Bee haar ­ondoorgrondelijkheid zat en vertrekt. Al op de tweede pagina blijkt dat Nicola, die haar eigen verhaal met terugwerkende kracht vertelt, er een ijzeren emotionele logica op na houdt. ‘Zij zei altijd tegen mij dat ik zo secundair in mijn reacties was, maar iemand die je ineens op detailniveau van alles wat allang voorbij is begint te verwijten kan zelf ook nauwelijks bogen op een talent voor ­primaire reacties.’

Valsspelen

Schermers roman gaat over de liefde – gelukkig wéér over de liefde. In het oog lijkt de draad op te pakken waar haar vorige roman Liefde, als dat het is uit 2019 ophield. Daarin vroeg vrouwelijk personage Sev zich al af hoe relaties zich ontwikkelen. Volgen ze een natuurlijk, wetmatig patroon? Houden we ons allemaal gedachteloos en lui aan het voorbeeld dat we kennen? Of is er wel degelijk ruimte om zelf te bepalen op welke voorwaarden we onze relaties willen inrichten?

De verwachtingen die horen bij het gebaande pad breken Nicola in ieder geval op: ‘Ik wilde kijken en niet bekeken worden, ik wilde kennen en misschien ook gekend zijn, maar dan zonder dat ik daarvoor door die rare hoepeltjes van ze moet springen: wat denk jij nu, wat wil jij nou, wie ben jij echt? Ik wilde het nooit meer op die manier.’

Het draait in In het oog om het vinden van de manier waarop Nicola het wel wil, wel kan. Dat experiment voltrekt zich in 25 hoofdstukken waar Schermer de lezer met vaste hand en weergaloze stijl doorheen leidt: elk woord in het relaas van de retorisch zeer begaafde Nicola staat op de juiste plek. De psychologische nauwkeurigheid waarmee Schermer afdaalt in haar personage is net zo adembenemend als in Noodweer uit 2016, inmiddels terecht een moderne klassieker. Zoals in al haar romans gaat het ook deze keer om de vraag: waarover praat je, wat verzwijg je?

Op Tinder komt Nicola een man tegen die haar intrigeert, Louis Kosta. Ze besluit hem te benaderen zoals de bacteriën in haar petrischaaltjes: als een onderzoeksobject, waarbij zij zeggenschap heeft over de omstandigheden en randvoorwaarden. Met een wetenschappelijke nieuwsgierigheid analyseert en becommentarieert Nicola de manier waarop ze ­Louis leert kennen.

Omdat ze zo rechtlijnig is – wat haar óók onweerstaanbaar grappig maakt – krijgen die ontwikkelingen iets onontkoombaars, bijna voorspelbaars. Maar omdat Schermer zo dicht op de huid van haar personage zit en Nicola alles op zo’n geavanceerd niveau van wijsheid doorziet, wil ik als lezer ook alleen maar háár gedachtes, háár duistere randjes. Zoals Nicola stiekem een beetje Pokon bij haar bacteriën gooit, speelt ze namelijk ook nogal vals in de wijze waarop ze kennismaakt met Louis. Het is smullen, hoe Nicola haar grensoverschrijdende gedrag voor zichzelf gladstrijkt.

Scheve verhouding

Natuurlijk is het een illusie dat Nicola werkelijk alle variabelen van haar experiment controleert – mensen laten niet als pionnetjes met zich schuiven en ook je eigen geest stelt je soms voor verrassingen. Terwijl Nicola steeds gehechter raakt aan Louis, komen de herinneringen aan de verstoorde relatie met haar eigen vroeg gestorven vader als een gasbel omhoog. Vergeleken met de fantasieloosheid waarmee er in romans ook weleens hele sessies bij de psycholoog worden uitgeschreven, is de manier waarop Schermer met dit jeugdtrauma omgaat echt origineel en verfrissend. Terwijl Nicola haar afkeer van therapeutisch jargon niet onder stoelen of banken steekt, laat Schermer zuiver en open zien hoe dat trauma wel een bepalende rol speelt in de manier waarop Nicola tot dan toe relaties is aangegaan.

‘Het was pas sinds kort dat ik begreep dat veel misverstanden voortkomen uit het idee dat we hetzelfde zouden zijn’, ziet Nicola. ‘We zijn allemaal anders en het is de kunst een scheve verhouding te vinden die zoveel mogelijk tegemoetkomt aan de verschillen, en zo toch in balans is.’ Net wanneer je als lezer ook wel iets gaat voelen voor deze scheve verhouding, gebeurt er iets – op een manier die te verrassend en ontroerend is om hier weg te geven – waardoor Nicola zich alsnog opent.

Elke relatie heeft zo haar eigen geheim. Door dat van Nicola en Louis bloot te leggen, laat Schermer zien welke nieuwe mogelijkheden zich aandienen als je aangeleerd gedrag durft te bevragen. In het oog is zo’n wonderlijke roman die je kunt lezen en herlezen terwijl je ondertussen over je eigen leven en relaties nadenkt. Goedkoper dan therapie – en misschien ook wel doeltreffender.

Marijke Schermer, In het oog, Van Oorschot, 216 p., 23,50 euro.