“Sinds 1 januari zijn smartphones in het eerste jaar verboden. In de klas, de refter en op de speelplaats. Er was bijna constant miserie: van afgesloten groepjes op Whatsapp en fake accounts tot naziliedjes die circuleren op Tiktok. Ik heb gezegd: voor mij is het genoeg geweest.”

Pieter Buggenhout, directeur van het GO! Atheneum Koekelberg, vond ingrijpen op het smartphonegebruik lang geen optie. Maar de hinder werd te groot, zegt hij. “Iemand smijt een ander uit een groep. Er wordt iets gezegd over een moeder. Je ziet de gekste dingen op screenshots. Er worden filmpjes van leerkrachten en leerlingen gemaakt en gedeeld. Leerlingen verstoppen hun toestel. Bij momenten is de smartphone een pest.”

Vraag aan ouders en leerkrachten wat het leven van jongeren de afgelopen twintig jaar het ingrijpendst heeft veranderd en je krijgt steevast hetzelfde antwoord: de smartphone. Uit een rondvraag van De Standaard bij meer dan dertig secundaire scholen blijkt dat het thema heel hard leeft bij ouders, leerlingen en leerkrachten.

Veel scholen schakelen dit schooljaar een versnelling hoger en grijpen vaak drastisch in. De keuze voor een rigider beleid is een rode draad. Voorlopig is Buggenhout in Koekelberg bijzonder tevreden over de ingreep. “Er zijn minder incidenten. En we merken: de klassen zijn rustiger. Volgend jaar gaan we wellicht naar een breder verbod, voor één, twee en drie.”

Ieder op zijn scherm

Scholen grijpen vooral in bij de jongsten in het secundair onderwijs. “We merken dat leerlingen in de eerste graad de vrijheid en de verantwoordelijkheid van de smartphone nog niet aankunnen”, zegt Kim Vervenne, directeur van PTS Mechelen. “Daarom hebben we voor die leerlingen extra afspraken. Met succes: ze spelen weer op de speelplaats.”

Sociaal contact lijkt dé belangrijkste reden om in grijpen in de eerste graad. Leerlingen komen uit verschillende basisscholen. In plaats van nieuwe vrienden te maken, grijpen ze naar de smartphone. “Leerlingen zaten nog in groepjes samen, maar zonder te communiceren. Ieder op zijn eigen scherm, ‘sociaal gamen’. Dat was een slechte tendens”, zegt Nils Van Nuffelen, directeur van de eerste graad van het Sint-Jozefsinstituut in Betekom. “We wilden terug naar vroeger: meer reële interactie, meer babbelen, grappen en grollen, zich amuseren.”

“Nu is de smartphone toegelaten op twee momenten per week: Een halfuurtje op donderdag- en vrijdagmiddag.” De school deed in ruil een extra inspanning om alternatieve middagactiviteiten te organiseren.

Ook in hogere jaren staat sociaal contact onder druk door de smartphone. Interimleerkracht Rémy Vantyghem: “Zodra leerlingen een vrij moment hebben in de klas, grijpen ze naar hun telefoon. Dat is asociaal gedrag op een moment dat je sociaal kunt zijn.”

“De tien domste leerlingen”

Plaag- en pestgedrag is een tweede reden waarom scholen voor een strikter kader kiezen bij de eerste graad. “Vorig jaar werd een meisje permanent geschorst, omdat ze andere leerlingen pestte met een nepaccount op Tiktok”, vertelt de 17-jarige Othmane Haddouchi uit IMS Borgerhout. “Ze maakte video’s als ‘de tien domste leerlingen’ of ‘de vijf lelijkste leerlingen’ en gebruikte daarvoor foto’s van Smartschool.” Veel scholen kampen ook met filmpjes die gemaakt en gedeeld worden van leerlingen en leerkrachten.

In zo goed als alle scholen is de smartphone ondertussen verboden tijdens de les. Het “gsm-hotel” lijkt in drie jaar tijd overal ingeburgerd. Leerlingen leggen hun smartphone dan bij het begin van de dag, of bij de start van de les, in een aparte doos of een speciaal voorzien zakje, zodat ze zich in de les kunnen concentreren.

Dat is een goede zaak, vindt Lieven De Marez (UGent), als sociale wetenschapper een veelgevraagde gast door scholen. “Onderwijs moet jongeren op hun achttiende met goede toestelwijsheid afzetten. Vandaag verlaten veel jongeren de school met kwalijke gewoontes en zonder inzicht. Het is cruciaal dat scholen helpen bij het trainen van de basisfocus. Onderwijs moet de aandachtsspier helpen ontwikkelen.”

Sommige scholen kiezen voor een totaalverbod van de smartphone, anderen kiezen voor een verbod op specifieke plaatsen, momenten of dagen. “In de hogere graden hebben we de refter aangepakt. Zo wordt er tijdens het eten opnieuw gepraat. Zonder afspraak grijpen ook 15- en 16-jarigen snel naar hun toestel. En dat is niet oké”, zegt Joke Jacobs, campusdirecteur van Heilig Graf in Turnhout.

Sommige scholen willen wel strenger ingrijpen, maar botsen dan weer op praktische obstakels. “Hadden we een aparte speelplaats voor de eerste graad, dan verboden we de smartphone onmiddellijk”, zegt Filip Santens, directeur van het Sint-Catharinacollege in Geraardsbergen.

Dat scholen terugkeren op de vrijheid-blijheid-gedachte, is een noodzaak, vat Stefaan Coudenys, directeur van het Sint-Andreasinstituut in Oostende het samen. “We moeten durven zeggen: scholen zijn voorbarig geweest door smartphones toe te laten zonder duidelijke afspraken te maken.”

8 jaar en eerste smartphone

Ook lagere scholen worstelen met het smartphonegebruik. Dat is geen verrassing: Vlaamse kinderen krijgen hun eerste smartphone gemiddeld op 8,4 jaar, blijkt uit het Apestaartjaren­onderzoek. Dat is in pakweg het derde of vierde leerjaar. Vier jaar eerder lag dat gemiddelde nog tussen 11 en 12 jaar.

In de basisscholen die De Standaard contacteerde, geldt een verbod op school. Toch is de problematiek ook daar niet weg te denken. “De problemen komen de school binnen, en het loopt zwaar mis”, zegt Katleen Van Lemmens, directeur van basisschool De Leertrommel in Opwijk. “Het gaat om pittige zaken, via Whatsapp, Tiktok en Snapchat. Er zijn zelfs ouders die eraan meedoen. Zo maakte een ouder op Tiktok een vals account aan om andere kinderen op hun plaats te zetten. We proberen de leerlingen dan ook met handen en voeten duidelijk te maken dat de smartphone niet zo onschuldig is.”

Ook Geert Mallems, directeur van de basisschool Sint-Bavo in Gent, breekt er regelmatig zijn hoofd over. “Op een infoavond bleek de jongste leerling met een smartphone in het eerste leerjaar te zitten. Pestgedrag via Tiktok start vaak in het tweede leerjaar”, zegt hij. “Via nascholingen en ouderavonden werken we daaraan. Maar het is een zeer moeilijke opdracht.”

Verslaving

Ook verslaving is een erg gevoelig thema op scholen. Al vindt De Marez “afhankelijkheid” een meer geschikte term. “Toen we vorig jaar een smartphonevrije dag hielden, merkten we heel veel weerstand”, zegt Jacobs uit Turnhout. “Het was de verschrikkelijkste dag van hun leven, het slechtste initiatief ooit. Pas toen beseften we: de smartphone is te belangrijk geworden.”

“Leerlingen beseffen vaak niet hoeveel tijd ze besteden aan sociale media. De tijd ontglipt hen. En ze worden verleid om zaken te doen die niet door de beugel kunnen. Na drugs- en alcoholpreventie, werken we daarom nu aan smartphonepreventie”, zegt Coudenys uit Oostende.

Extra munitie om het smartphonegebruik in te perken is de komst van de laptop. Tijdens de coronapandemie kreeg elke leerling in het secundair een laptop. Een extra toestel betekent extra prikkels. De Marez spreekt over “een nieuw casino voor de ogen van een kind”. “Daarom willen we als school nu naar de schermtijd in zijn totaliteit kijken en niet alleen naar de smartphone”, zegt Pieter Vyncke, directeur van het Bernarduscollege in Oudenaarde. “Ook op laptops hebben leerlingen verborgen tabbladen staan om met elkaar te chatten.”

Verbod? Wereldvreemd

Een belangrijke nuance: niet alle scholen grijpen in. Afhankelijk van traditie, het pedagogisch project of eerder gemaakte afspraken, veroorzaakt de smartphone soms weinig overlast.

Toch past de striktere aanpak van Vlaamse scholen in een internationale beweging. In heel wat Europese landen komt de overheid zelf tussen. In Frankrijk is er sinds 2018 een totaalverbod tot 15 jaar. Recent beslisten Nederland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk om scholen (deels) smartphonevrij te maken.

Die centrale ingreep is in Vlaanderen geen optie. Vlaams minister van Onderwijs Ben Weyts (N-VA) wijst daarvoor naar de vrijheid van onderwijs.

Hoewel sommige scholen aangeven dat een (gedeeltelijk) verbod het voordeel van de duidelijkheid heeft, is het gros van de gecontacteerde scholen geen fan van een totaalverbod in het secundair. “Gsm-gebruik volledig verbieden is wereldvreemd”, zegt Ruth Bessenmans, directeur bij Hasp-O Sint-Truiden.

Cathy De Raes van het Technisch Atheneum in Lokeren zegt daarover: “Het is een taak van onderwijs om leerlingen uit te leggen hoe je smartphones gebruikt. De pings zijn als drugs. Het is dopamine. Jongeren zijn niet in staat om daar zelf nee tegen te zeggen. En dus moeten we hen helpen. Op school. Met maatregelen en duidelijke afspraken.”

Dat laatste is cruciaal, benadrukt De Marez van de UGent. “Een reglement alleen verandert gedrag niet. Een doordacht beleid wel. Jongeren zijn daar zelf een belangrijke partner in. Uiteindelijk moeten we als samenleving een antwoord bieden op deze uitdaging. Met de school, de ouders én de kinderen.”

Lees ook

 “Is opvoeden moeilijker geworden of maken we het onszelf moeilijker?”