‘False memory is een ontzettend gevaarlijk fenomeen’: alles dat u nog niet wist (of vergeten was) over uw geheugen

Hoe zorgt ons brein ervoor dat we ons dingen herinneren?

“Je kunt het geheugen beschouwen als een netwerk van neuronen die met elkaar verbonden zijn en op een systematische manier ‘vuren’: boodschappen doorgeven. Op die manier ontstaat een patroon dat wij als een herinnering herkennen.”

Welke herinneringen blijven ons het langste bij?

“Wanneer we ouderen vragen om hun belangrijkste herinneringen te rapporteren, denken ze vaak terug aan gebeurtenissen die ze tussen hun 15de en 30ste levensjaar beleefden. Vaak zijn dat positieve herinneringen aan gebeurtenissen, zoals afstuderen, reizen, enzovoort.

“Ook flitsherinneringen, emotionele herinneringen aan heftige gebeurtenissen, zoals 9/11 of het auto-ongeluk dat je twintig jaar geleden meemaakte, blijven lang bij. Vergelijk het met een flitser die afgaat, waardoor er een haarscherpe weerslag volgt van dat specifieke moment. Zulke emotionele gebeurtenissen doen noradrenaline vrijkomen, een stofje dat de amygdala in een hyperactieve staat brengt. Die twee hersendelen organiseren de vorming van geheugensporen in de hippocampus.”

Kunnen we ons dingen herinneren uit onze vroege kindertijd of zijn dat dan eerder gefabriceerde pseudoherinneringen op basis van oude foto’s die we om de zoveel tijd bekijken?

“Voor de leeftijd van 3 jaar heeft niemand bewuste herinneringen. Tussen 0 en 3 jaar leer je natuurlijk wel bepaalde vaardigheden aan, zoals spreken en stappen. Ook emoties, zoals angst of trauma, worden opgeslagen. Er is dus wel sprake van een onbewust geheugenproces, maar concrete herinneringen verdwijnen in wat we noemen ‘kinderamnesie’: het lukt niet meer om herinneringen uit de baby- of peutertijd op te roepen.

“De Amerikaanse psycholoog Robyn Fivush kwam dertig jaar geleden tot een opvallende conclusie. Toen ze kinderen van 2,5 tot 3 jaar vroeg naar gebeurtenissen uit hun leven, slaagden ze erin heel wat details op te roepen, ook al ging het om dingen die ze meer dan drie maanden eerder hadden meegemaakt. Maar als onderzoekers die kinderen tussen 5 en 7 jaar vroegen om diezelfde gebeurtenissen te beschrijven, konden ze die zich nog maar voor 60 procent herinneren. Bij 8- en 9-jarigen zakte dat cijfer naar 40 procent. Er blijkt dus iets te veranderen in het kinderbrein waardoor herinneringen automatisch afvlakken.

“Hoe dat komt, is nog niet helemaal duidelijk. Sommige onderzoekers menen dat iets oudere kinderen gebeurtenissen opslaan in de vorm van taal, terwijl ze dat vroeger, voor ze konden praten, deden aan de hand van een beeld, handeling of gevoel. Die evolutie maakt het moeilijker om non-verbale geheugensporen op te roepen. Anderzijds speelt ook onze psychologische ontwikkeling een rol. Rond ons derde jaar levensjaar ontwikkelen we ons zelfbeeld. We beseffen dat we een individu zijn, wat een stevigere kapstok creëert om herinneringen aan vast te haken.”

Herinneringen zijn vaak geen representatieve weergaven van feiten uit het verleden. Waarom vervormt ons brein herinneringen?

“Ons brein wil helemaal niet ontelbaar veel dingen onthouden. We slaan ons leven niet op als een film omdat dat evolutionair geen voordeel biedt. Het brein is al een van de grootverbruikers van energie in ons lichaam. Mochten we ook nog een keer alle herinneringen in detail opslaan, dan zou dat verbruik vele malen hoger liggen.

“Ons geheugen moet vooral bestaan uit relevante informatie die ons helpt om later in ons leven goede keuzes te maken. Toen we jager-verzamelaars waren, konden we vertrouwen op ons geheugen om te weten welke bessen eetbaar zijn of op welke manier we best wegvluchten van een tegenstander. Dat systeem heeft in ons moderne leven nog steeds een functie, maar dan meer in de zin van: wie kan ik vertrouwen, wie zit er in mijn sociaal netwerk, hoe ga ik om met conflict? Maar ook praktischer: hoe kan ik in het verkeer een botsing voorkomen?”

Ons geheugen is dus geen feilloze databank?

“Helemaal niet. Telkens als we een herinnering ophalen, is de kans groot dat verschillende herinneringen en gebeurtenissen met elkaar interfereren en er aan die ene herinnering nieuwe en incorrecte informatie wordt toegevoegd. Geheugensporen vervagen.

“Onlangs sprak ik met een vriend over een concert dat we in de jaren 90 allebei hadden bijgewoond. Met wie we daar waren, hoe we daar geraakt waren: we hadden daar allebei totaal andere herinneringen aan. Ons geheugen haalde vergelijkbare bronnen, zoals andere concerten, door elkaar omdat het weinig voordeel heeft ons dat ene concert heel expliciet te blijven herinneren. Ons geheugen is goed in de grote lijnen, maar niet in de fijne details.”

Dan maken we best veel foto’s van dingen die we niet willen vergeten?

(lacht) “Dat zou je denken. Vakantieherinneringen zijn bij uitstek onbetrouwbaar: we willen idyllische vakanties, dus denken we nadien ook vooral aan de positieve momenten terug. Een geluksgevoel op vakantie duurde misschien maar een kwartier, maar je hoofd maakt er een hele dag van. Of een volledige vakantie.

“Foto’s helpen je op een relatief passieve wijze om herinneringen vast te houden aan specifieke momenten. Die momenten zul je dus heel lang onthouden, want elke keer je dat beeld bekijkt, haal je die herinnering op. Maar de rest van je reis zul je onvermijdelijk veel sneller vergeten. Uit onderzoek blijkt dat hoe minder foto’s je maakt, hoe beter je je die integrale reis zult herinneringen.”

Zijn er ook invloeden, los van onszelf, die ervoor zorgen dat onze herinneringen vervormen?

“False memory is een ontzettend gevaarlijk fenomeen. Het blijkt heel makkelijk om mensen ervan te overtuigen dat bepaalde zaken hebben plaatsgevonden en dat ze daar ook effectief een herinnering aan hebben. Er is het beroemd experiment van Elizabeth Loftus, die een jongen er via suggestieve ondervraging van overtuigde dat hij als kind verdwaald was geraakt in een groot winkelcentrum. Later legde ze hem zes scenario’s voor. Vijf waren hem echt overkomen, eentje was vals. Als ze hem vroeg welk scenario verzonnen was, wees hij een van zijn échte herinneringen aan. Om maar te zeggen dat onze geest ons danig in de maling kan nemen, wat vooral tijdens rechtspraak en ooggetuigenverslagen gevaarlijk is.

“Maar ook in therapiecontext bestaat er een risico. Als een therapeut oppert dat je misschien wel met een verdrongen herinnering zit, moet je waakzaam zijn. Verdrongen herinneringen zouden gerelateerd zijn aan emotionele gebeurtenissen, maar we weten al dat we gebeurtenissen waaraan een grote emotionaliteit hangt, zeer moeilijk uit ons geheugen kunnen wissen. Is er echt een verdrongen herinnering of installeert zich een false memory in je geheugen? Waarschijnlijk dat laatste. Dat kan tot zeer gevoelige situaties leiden, zoals een ouder die ten onrechte van misbruik wordt beschuldigd.”

Zodra informatie in het langetermijngeheugen zit, blijft die dan eigenlijk sowieso lang zitten?

“De essentie zal jarenlang blijven zitten, maar details vervliegen. Zeker als we nieuwe, gelijkaardige informatie verwerken. De kans is groot dat die herinneringen en nieuwe info interfereren. In de jaren 70 werd een experiment uitgevoerd waarbij twee groepen een tekst over een dictator moesten lezen. In groep 1 ging het om een fictieve dictator, in groep 2 werd Hitler omschreven. Nadien werd beide groepen gevraagd of de tekst de Jodenvervolging vermeldde. Dat was niet het geval, maar groep 2 gaf aan van wel, omdat ze hun eigen achtergrondkennis erbij haalden.”

Hoe komt het dat heel concrete zaken ons plots ontglippen? Naar de kelder gaan om iets te halen, maar zodra we daar zijn niet meer weten wat we kwamen doen.

“Als we informatie in ons kortetermijngeheugen willen vasthouden, moeten we onze aandacht erbij houden. Als je even afgeleid bent, bijvoorbeeld door je te concentreren op de ongemakkelijke trap, kan het doel van je actie uit je geheugen verdwijnen. Vaak keert de herinnering pas terug wanneer je weer in de oorspronkelijke kamer bent, omdat je daar weer de cues of tekens vindt die aanleiding gaven om naar de kelder te gaan.”

Op welke leeftijd is ons geheugen het sterkst, en waarom zwakt het af naarmate we ouder worden?

“Hoe ouder we worden, hoe dunner de cortex. Het aantal verbindingen tussen de neuronen neemt af. Vaak neemt ons episodisch geheugen, waarin we persoonlijke ervaringen stockeren, als eerste een duik en treedt er frequente bronverwarring op. Ik merkte het in de laatste jaren van mijn vaders leven. Hij vertelde graag en veel verhalen, maar tegen het einde van zijn leven duikelden die verhalen door elkaar.

“Hetzelfde gebeurt nu met de Amerikaanse president Joe Biden. Hij verwart namen van presidenten. Is dat erg? Niet per se. Zolang zijn semantisch geheugen, waarin hij begrippen en feiten registreert, en zijn andere cognitieve vaardigheden maar op punt blijven. Dat lijkt het geval te zijn, maar het toont wel aan dat hij niet meer van de jongsten is.

“Hoe snel je geheugen achteruit gaat, hangt af van de biochemie in je brein. Sommigen beginnen op relatief jonge leeftijd al veel te vergeten, anderen hebben een episodisch geheugen dat tot op hoge leeftijd performant blijft.”

Is een sterk geheugen een kwestie van talent, aanleg of oefening?

“Een combinatie. Wie aanleg heeft voor iets, zal er ook sneller en vaker mee oefenen, waardoor vaardigheden nog een tikje scherper worden. Wie minder aanleg heeft, kan zijn geheugen wel trainen en verbeteren, maar zal nooit een uitzonderlijk goed geheugen krijgen.”

Kunnen we ons geheugen trainen, bijvoorbeeld via sudokupuzzels?

“De hype rond hersentraining is groot, maar het aantoonbaar bewijs zeer klein. Die puzzels trainen je hersenen in het vinden van woorden, maar er is geen bewijs dat daardoor ook andere cognitieve functies, zoals je geheugen of je IQ, verbeteren. Het is niet omdat je goed bent in kruiswoordraadsels dat je sneller de weg naar een nieuwe locatie zult onthouden. Vergelijk het met wiskundige problemen: hoe meer je oefent, hoe beter je wordt, maar je taalvaardigheid zal er niet op vooruitgaan.

“Puzzelspelletjes zijn goed voor de algemene fitheid van je brein. Wie denksport beoefent, zoals schaken of dammen, zal doorgaans een hogere cognitieve reserve opbouwen, wat hen later beter tegen dementie zal beschermen. Use it or lose it: hoe meer je je brein gebruikt, hoe groter de kans dat je de effecten van de natuurlijke achteruitgang van je hersenen vertraagt.”

Zijn er dan geen manieren om het geheugen te trainen?

“Het is zaak om structuur aan te brengen in de informatie, en daar bestaan trucjes voor. Associaties leggen is misschien wel de belangrijkste tip: beeld je de weg in die je van je huis naar je werk aflegt, en associeer objecten die je op die weg tegenkomt met informatie die je moet onthouden. Als je die info wilt ophalen, moet je die mentale straat gewoon weer aflopen. Je traint er niet het vermogen van je geheugen mee, maar wel de vaardigheid om zulke trucjes toe te passen.

“In Amerika is een student er ooit in geslaagd om enorme getallenreeksen te onthouden. Doorgaans kunnen we cijferrijen tussen vijf en negen bolwerken, maar hij slaagde erin om tachtig cijfers te onthouden aan de hand van de uitslag van Olympische hardlooprecords. Hij zette de cijfers die hij moest onthouden om in opeenvolgende looptijden van bekende sporters. Hij was dus niet bezig met de cijfers zelf, maar met historische sportprestaties, een onderwerp dat hem mateloos interesseerde.”

Kan een student in de blok ook een beroep doen op zulke trucjes?

“Je onthoudt informatie slechts tot op het moment waarop die onvermijdelijk weer uit je geheugen verdwijnt. De enige manier om dat proces tegen te gaan, is door die info regelmatig en actief op te halen.

“Een collega van me heeft een studiemethode ontwikkeld die in een aantal middelbare scholen wordt gebruikt. Flashcards, waarbij het antwoord op de andere kant van het kaartje staat, is al langer een bekende studietechniek, maar de nieuwigheid is een computer die probeert in te schatten hoever het kennisniveau van een bepaald item, zoals een Latijns woordje, al gezakt is om dat vervolgens op een heel strategisch niveau weer aan te bieden, namelijk net voordat je het dreigt te vergeten.”

Kunnen we ons geheugen verbeteren via voeding?

“Voedingssupplementen werken bij mijn weten niet. Je moet gewoon zorgen dat je brein voldoende en gevarieerde voedingsstoffen binnenkrijgt. Ons brein is een orgaan dat voortdurend energie verbruikt. Als er een energietekort is, gaan onze hersenen, en dus ook ons geheugen, minder goed functioneren. Glucose is dé brandstof waarop onze hersenen draaien, maar als je gevarieerd en genoeg eet, krijg je dat voldoende binnen.”

Helpt bewegen ons geheugen vooruit?

“Daar is weinig bewijs voor. Sporten verbetert onze algemene lichamelijke conditie, beperkt overgewicht, vermindert de kans op herseninfarcten en heeft een positieve impact op ons motorisch geheugen. Maar dat effect blijft heel domeinspecifiek.”

Wat doet slaaptekort met het geheugen?

“Er zijn sterke aanwijzingen dat een gezond slaappatroon betrokken is bij het consolideren van relevante herinneringen, en bij het opruimen van irrelevante herinneringen. Chronisch slaapgebrek kan dus funest zijn voor het functioneren van het geheugen.”

Helpt meditatie?

“Meditatie zou een positief effect hebben op onze aandachtsspanne, wat kan doorwerken naar het geheugen, maar verwacht geen wonderen. Tibetaanse monniken moeten doorgaans acht uur per dag mediteren om beter te presteren op psychologische taken. Best een grote inspanning.”