Wat de paus écht bedoelt met zijn omstreden uitspraak dat Oekraïne de witte vlag moet hijsen

"Het woord 'onderhandelen' is een moedig woord. Wanneer je ziet dat je verslagen bent, dat het niet goed gaat, dan moet je de moed hebben om te onderhandelen. De sterkste is degene die de situatie bekijkt, denkt aan de gewone burgers en de moed heeft voor de witte vlag, voor onderhandelingen".

Dat zegt paus Franciscus in een gesprek met de Zwitserse zender RSI. Het gesprek werd vorige maand al opgenomen, maar wordt pas op 20 maart uitgezonden. De tekst en een deel van de video zijn al beschikbaar gesteld aan het Britse persbureau Reuters.   

De woorden van de paus wekken woede en verontwaardiging op bij Oekraïne en zijn bondgenoten. Het Vaticaan zag zich genoodzaakt om de woorden van de paus te verduidelijken. Het gaat de paus om onderhandelingen, niet om een Oekraïense overgave, liet een woordvoerder weten.

"Er is verwarring ontstaan rond het beeld van de witte vlag", zegt ook Jan De Volder, historicus en expert geopolitiek van religies en interreligieuze dialoog (KU Leuven), in een gesprek met "De ochtend". "De witte vlag is eeuwenoud, ze dateert van de tijden voor Christus. In alle culturen betekent ze dat men buiten de oorlogshandelingen wil staan. De witte vlag is niet louter een symbool van overgave.

In Oekraïne heeft men het beeld zo begrepen, maar dat is niet wat de paus heeft willen zeggen. Als je het geheel van het gesprek ziet, merk je duidelijk dat het gaat om een oproep om te onderhandelen, om te stoppen met strijden. De oproep gaat trouwens niet alleen over Oekraïne, de paus zegt hetzelfde over de oorlog in Gaza en andere conflicten." 

De woorden van de paus zijn volgens De Volder ook consistent met wat hij al aan het begin van de oorlog heeft gezegd, met zijn voorgangers én met wat de katholieke kerk al vele tientallen jaren zegt.

"Namelijk dat het absolute kwaad de oorlog zelf is. Dát monster moet gestopt worden. Ik denk dat de paus - net als nog andere mensen - met lede ogen ziet dat de oorlogstrom hoe langer hoe meer wordt geroerd, ook in Europese landen. En dat we stilaan met open ogen steeds meer in die oorlog worden gezogen."

Voor De Volder is de paus in dit klimaat nog een van de weinige vrije stemmen die openlijk zegt: willen wij dit echt? "Het rare is dat in het politieke spectrum in Europa enkel extreem-links en extreem-rechts die stemmen vertolken, terwijl de krachten van het centrum hoe langer hoe meer die oorlogsretoriek ontwikkelen".

Dat Oekraïne de woorden van de paus afwijst en zegt "dat de enige vlag die zijn land zal hijsen die met geel en blauw is", zegt De Volder volkomen te begrijpen.  

"En natuurlijk heeft Rusland heel veel boter op het hoofd. Maar nooit in de geschiedenis zijn krachten van de NAVO in een rechtstreeks conflict geweest met Rusland. Dat heeft een goede reden: het kan leiden tot een kernoorlog en allesvernietigende oorlog. Dié stem weerklinkt te weinig, en ik denk dat de paus aandacht vraagt voor dat standpunt."  

Franciscus is niet de eerste paus die probeert om via dergelijke uitspraken een bewustzijn rond vrede probeert te bewerkstelligen. "De huidige paus gaat hier ver in, maar ik ben er zeker van dat Johannes Paulus II hier niet anders zou hebben gesproken, meent De Volder.

Dat Johannes Paulus II een Pool was - en de anti-Russische sentimenten van de Polen zijn bekend - zou volgens hem geen verschil hebben uitgemaakt. "Johannes Paulus was een consistente stem tegen oorlog. Hij pleitte tegen de inval in Irak in 2003 en twee jaar voordien ook tegen die in Afghanistan, als een van de enigen op het wereldtoneel op dat moment."   

"Paus Johannes-Paulus II heeft ook de dialoog gevoerd met het grote Russische rijk van destijds: de Sovjet-Unie", brengt Anne Vandenhoeck, docent pastorale zorg aan de KU Leuven, nog in herinnering in de podcast "Het kwartier".

"Ik denk dat er zonder Johannes-Paulus geen Solidarnosc was geweest, of dat de toenmalige Russische president Michail Gorbatsjov nooit een wet op godsdienstvrijheid had ingevoerd als hij niet verschillende ontmoetingen had gehad met paus Johannes-Paulus. Zijn rol bij de val van de Muur kan niet worden onderschat." 

Die rol leverde Johannes-Paulus bij leven al een grote populariteit op in Oekraïne, waar ook een katholieke minderheid woont, vooral in het westen. Franciscus heeft in het land dan weer krediet verloren met zijn uitspraak, nadat eerdere uitlatingen ook al tot onbegrip hadden geleid. In 2022 had de paus gesuggereerd dat de houding van de NAVO mee zou hebben geleid tot de Russische invasie in Oekraïne. 

Met zijn uitspraken past de paus niet in de lijn van andere westerse leiders. Met Franciscus, een Argentijn, aan het hoofd kijkt het Vaticaan in het algemeen ook nadrukkelijk verder dan Europa. Het richt zich meer naar het zuiden van de wereld, waar de kerk groeit. Dat zuiden van de wereld kijkt ook anders naar de oorlog in Oekraïne.    

Toch moet de uitspraak van de paus louter worden gezien als een pleidooi om zo snel mogelijk een einde te maken aan het geweld, menen zowel Jan De Volder als Anne Vandenhoeck.

"De paus vertolkt een universeel gevoel van onmacht tegenover blijvend geweld in verschillende hoeken van de wereld. Op een bepaald moment moet daar een einde aan komen en moet er communicatie komen", zegt Vandenhoeck. "Blijven communiceren, de ander blijven zien als mens, is de diepste kern van het christendom. 

Dat is ook hetgeen het diplomatenkorps van het Vaticaan uitdraagt, zegt Vandenhoeck. "Want het Vaticaan is enerzijds een wereldwijde gemeenschap van gelovigen, maar anderzijds ook een onafhankelijke staat met een diplomatenkorps. Dat korps gaat in naam van de paus bemiddelen in conflicten. Een paus kan iets in beweging zetten, het verleden heeft dat al bewezen."

Zo is paus Franciscus vorig jaar op bezoek gegaan naar Zuid-Soedan. Voorafgaand aan dat bezoek was er een ban op vredesgesprekken. Tijdens het pausbezoek is die ban opgeheven en zijn partijen weer beginnen te praten. "Zo zie je dat de diplomatieke invloed van de paus vruchten afwerpt", zegt Vandenhoeck.